سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 597

مورد شک، طبق حرفی که قبلا زدیم، موردش شک در تکلیف است ایّ تکلیف کان، حرمت باشد یا وجوب، هم شبهات تحریمیه را می گیرد هم شبهات وجوبیه، منشأ شک هم عدم نص یا اجمال النص یا تعارض النصین باشد که از آن تعبیر به شبهات حکمیه می شود؟ یا منشأ شک، اشتباه در امر خارجی باشد که از آن تعبیر به شبهۀ موضوعیه می شود. دلیلهائی که اقامه می کنیم برای همۀ این اقسام و همۀ این موارد است. برای اصاله البرائه به ادلۀ اربعه تمسک شده، از کتاب الله، به آیات متعددی، از روایات، به روایات زیادی، از اجماع و دلیل عقل هم تمسک شده که اینها را به ترتیب ان شاء الله بیان می کنیم.

تمسک به کتاب برای اثبات برائت

اما از کتاب الله؛ یکی این آیۀ مبارکه است که خداوند می فرماید: «مَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزْرَ أُخْری وَ ما کُنّا مُعَذِّبِینَ حَتّی نَبْعَثَ رَسُولاً» که خداوند در ذیل این آیه می فرماید: شأن ما این نبوده که ما قومی و جمعیتی را به دائرۀ عذاب بکشانیم، قبل از آنکه رسولی را بر اینها بعث کنیم و بفرستیم. پیداست که این بعث رسول، خصوصیتی ندارد، این کنایۀ از بیان تکلیف است، حالا اگر کسی از راه علم خودش هم علم به تکلیف پیدا کرد، همین، کفایت می کند. «حتی نبعث رسولا یعنی حتی یتبیّن له التکلیف» قبل از آنکه تکلیف روشن بشود و قبل از آنکه تکلیف به مکلف برسد شأن ما این نبوده که آنها را گرفتار عذاب کنیم و به دائرۀ عذاب بکشانیم. پیداست که این عباره اخرای قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان می شود، منتها حاکم به آن، عقل است. این چیزی است که از لسان قرآن و خداوند تبارک و تعالی به این نحو بیان شده است. پس از این استفاده می شود که «قبل وصول التکلیف ببعث الرسل او بغیره» هیچ گونه عذاب از ناحیۀ خداوند تحقق پیدا نمی کند و قائلین به برائت می گویند: ما هم بیشتر از این فعلا مدعی نیستیم.

مناقشات متعددی به استدلال به این آیه شده است: یک مناقشه مرحوم شیخ بزرگوار انصاری(قدس سره) دارند، یک مناقشه مرحوم محقق خراسانی صاحب کفایه دارند، یک مناقشه هم ظاهرا مرحوم محقق نائینی(قدس سره) دارند.

اشکال به استدلال به آیۀ«وَ ما کُنّا مُعَذِّبِینَ» برای اثبات برائت

اما مناقشه ای که مرحوم شیخ دارند این است که می فرماید: این آیه در مقام اخبار از