سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 598

وضعیت امتهای سابقه و ملل سالفه است، و مقصود از عذاب هم در این آیه، عذاب دنیوی است، یعنی خداوند اخبار می کند که ما در سابق ایام، نسبت به امتهای گذشته، عملا این کار را نمی کردیم که آنها را گرفتار عذاب دنیوی کنیم الا بعد از آنکه رسولی را بر اینها بعث می کردیم و تکالیف را بر اینها بیان می کردیم و آن تکالیف مورد مخالفت واقع می شد، آن وقت اینها را «جَعَلْنا عالِیَها سافِلَها» می کردیم و گرفتار عذاب دنیوی می کردیم. لذا از کجای این استفاده کنیم که اولا راجع به عذاب اخروی است؟ و ثانیا خداوند عذاب نکرده، دلیل بر این نیست که آنها قبل بعث الرسل، استحقاق عذاب نداشتند، در حقیقت خداوند از یک جریانی حکایت می کند و آن این است که عمل ما در سابق این بوده که عذاب دنیوی بعد بعث الرسل بوده، حالا قبل بعث الرسل هم استحقاق نداشتند یا اینکه شاید استحقاقی در کار بوده، لکن عذابی واقع نشده، چون عدم العذاب، اعم از استحقاق است.

این خصوصیت خیلی باید در این بحثهای برائت، مورد توجه باشد که ما باید حکم کنیم در مورد شبهه، استحقاق عقوبت وجود ندارد، اگر یک دلیلی حکم کرد که خود عقاب تحقق ندارد، این منطبق بر مدعای برائتی ها نیست. برائتی مدعی نفی استحقاق عقوبت است. هر کجا که عقوبت باشد، کشف از استحقاق می کند، اما آنجائی که عقوبت نیست، دلیل بر عدم استحقاق نیست. در موالی و عبید عرفیه هم خیلی از موارد، مسأله، اینطور است که یک عبدی معصیتی را مرتکب می شود و قطعا استحقاق عقوبت پیدا می کند، لکن در عین حال مولی او را لجهه عقاب و مؤاخذه نمی کند، «فی حال کونه مستحقا بالعقوبه و المؤاخذه». مرحوم شیخ هم این نکته را می خواهند بفرمایند که خداوند می فرماید: در امتهای گذشته، عمل ما این نبوده که عذاب کنیم قبل بعث الرسول، من الممکن که قبل بعث الرسول استحقاق عذاب و عقوب مطرح بوده، لکن به دنبال این استحقاق، فعلیت عذاب تحقق پیدا نمی کرده، پس این انطباق بر مدعای قائلین به برائت نمی تواند داشته باشد.

عدم اختصاص آیه به امتهای گذشته

لکن این مناقشۀ مرحوم شیخ، جوابهای متعددی دارد: یک جوابش این است که مرحوم شیخ از کجای این آیه، عنوان حکایت از امتهای گذشته را استفاده کرده اند؟ در این آیه که کلمۀ امتهای گذشته وجود ندارد، پس مرحوم شیخ از کجا عنوان امتهای گذشته را استفاده کرده اند؟ لابد از کلمۀ«ما کُنّا» به لحاظ اینکه فعل ماضی دلالت بر جریان گذشته می کند، مرحوم شیخ