سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 602

مطلبی که ما دیروز اشاره کردیم، دارند، و آن این است که این دلیل با مدعا، مطابقت ندارد، برای اینکه قائلین به برائت، آنهائی که می گویند: در شبهات حکمیه و یا موضوعیه، برائت جریان پیدا می کند، آنها مدعی این هستند که اگر مکلف شرب تتن مشکوک الحرمه را مرتکب شد، اگر به حسب واقع هم حرام باشد، لکن هیچ گونه استحقاق عقوبت نیست، که این نزاع بین برائتیها و مخالفین در رابطۀ با استحقاق و عدم استحقاق است، اما در آیۀ شریفه بعث الرسول، استحقاق عقوبت وجود ندارد. آیۀ شریفه نفی فعلیت می کند، یعنی خداوند می فرماید: قبل از بعث الرسول از طرف ما، عذابی صادر نمی شود. و عدم تحقق عذاب و عدم فعلیت عذاب، دلیل بر عدم استحقاق نیست. خداوند تبارک و تعالی این همه گنهکاران و اصحاب معاصی را می بخشد. معنای عفو و قبول توبه، این است که در رابطۀ با اینها با لطف و عنایت خدا، دیگر عذابی وجود ندارد، در حالی که استحقاق عقوبت به مجرد ارتکاب معصیت، یک مسألۀ محقق و مسلّمی است. به عبارت روشن تر: ما در مورد عاصی واقعی، آن مقدار که می دانیم که عصیان ملازم با آن است، عبارت از استحقاق عقوبت است. «العاصی یستحق العقوبه، اما لیس کل مستحق العقوبه یجری علیه العقاب و المؤاخذه» این آیۀ شریفه هم ممکن است اینطور باشد که قبل از بعث الرسول، قبل از بیان التکلیف، استحقاق عقوبت وجود داشته باشد، لکن خداوند اعلام می کند که در مورد این استحقاق، فعلیت تحقق ندارد و خارجا عقوبت واقع می شود. در نتیجه، بین این دلیل و بین مدعا، مطابقتی تحقق ندارد. مدعا، عدم استحقاق است، مقتضای دلیل، عدم فعلیت است و عدم فعلیت، اعم از عدم استحقاق است. گاهی عدم فعلیت روی عدم استحقاق است، گاهی هم عدم فعلیت در موردی است که استحقاق تحقق دارد. پس مجرد عدم فعلیت نمی تواند کشف از عدم استحقاق کند. این اشکالی است که مرحوم آخوند در کفایه دارند و روی آن تأکید دارند.

ارادۀ نفی عذاب از کلمۀ نفی استحقاق عذاب در کلمات اصولیین

لکن این حرف، قابل جواب است، جوابش این است: درست است که در ظاهر کلمات که انسان ملاحظه می کند، این تعبیر به استحقاق عقوبت در کلمات اصولیین ملاحظه می شود، اما یک نکته ای در اینجا هست که آن نکته، ما را هدایت می کند به خلاف این معنی. اصولی بما انه اصولی، اصلا لیس من شأنه که به دنبال استحقاق و عدم استحقاق برود. استحقاق و عدم استحقاق، یک مسألۀ کلامی است، یک مسأله ای است مربوط به مبدأ و معاد و جهاتی که بین