سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 609

بعد هم همین را می خواهد بگوید، «لا یکلف الله نفسا الا مثلا بما آتاها» یعنی خداوند نفسی را تکلیف نمی کند در رابطۀ با انفاقش، الا به یک مالی که خود خداوند آن مال را اعطا کرده است. یعنی خداوند نمی گوید: مالی که از جای دیگر به دست آورده ای را انفاق کن. اگر تکلیف به انفاق می کند، تکلیف به انفاق مالی می کند که این مال را خودش در اختیار قرار داده است.

اگر کسی این احتمال را در آیۀ شریفه بدهد، اصلا نمی تواند هیچ گونه ارتباطی به مسألۀ برائت و ما نحن فیه داشته باشد، و شاهد بر این احتمال هم فقرۀ قبل است: «لِیُنْفِقْ ذُو سَعَهٍ مِنْ سَعَتِهِ وَ مَنْ قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ» هم تعبیر به(ما) موصوله شده، هم تعبیر به کلمۀ ایتاء و در این فقرۀ از آیه هم این دو عنوان مطرح است.

معنا کردن مای موصوله در آیه به معنای فعل مکلف

احتمال سوم در این آیه این است که مقصود از(ما) موصوله را نه تکلیف بگیریم و نه مال بگیریم، که اگر مال گرفتیم، اینجا یک نکته ای بود که گویا باید یک کلمۀ مایی اینجا در کار باشد، کما اینکه در فقرۀ قبلی هم دارد«فَلْیُنْفِقْ مِمّا آتاهُ اللّهُ» یک چنین چیزی باید در کار باشد.

احتمال سوم این است که کسی بگوید: مقصود از(ما) موصوله، فعل مکلف است اثباتا و ترکا یعنی چیزهائی که متعلق احکام تکلیفیه قرار می گیرد. به تعبیر اصطلاحی: مقصود از این(ما) موصوله، مکلف به است و مکلف به، فعل مکلف است وجودا و عدما. در این صورت مقصود از«آتاهُ اللّهُ» که فعل مکلف را خداوند ایتاء کرده باشد، طبق همان مبنای«ایتاء کل شیء بحسبه» وقتی که ایتاء به فعل متعلق شد، آن هم الی الله تبارک و تعالی، این به معنای اقدار است، به معنای قدرت دادن بر انجام فعل و ترک فعل است. پس اگر ما گفتیم که این اعمال ما را خداوند به ما عنایت فرموده است، یعنی خدا ما را قادر کرده بر اینکه نماز بخوانیم، او قادر کرده بر اینکه بتوانیم - خدای نکرده - نماز را ترک کنیم، یا در باب شرب خمر خداوند به ما عنایت کرده که می توانیم شرب خمر را ترک کنیم، و نگذاریم این فعل در دائرۀ وجود تحقق پیدا کند. آن وقت مفاد این فقرۀ از آیۀ شریفه این می شود: «لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ ما» (ما) اینجا مفعول به می شود، مکلف به می شود یعنی«الا بفعل وجوبیّ او عدمیّ» که این فعل را خداوند ایتاء کرده، یعنی قدرتش را خداوند عنایت کرده، «و اقدره الله تعالی فعلا او ترکا».

نتیجه این می شود که مفاد آیۀ شریفه این است که خداوند، تکلیف به غیر مقدور نمی کند