سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 10 صفحه 97

عبارت از امر اعتباری است قرار بدهیم؟ لذا مرتبه اقتضاء«لیست من مراتب الحکم، بل هی من مقدمات الحکم و من المراتب المتقدمه علی الحکم، لا من مراتب نفس الحکم».

متأخر بودن مرتبۀ تنجّز از اصل حکم

کما اینکه در مرتبه تنجّز هم - که به تعبیر مرحوم محقق خراسانی - آخرین مرتبه حکم است یک اشکالی وجود دارد برای اینکه از مرحوم محقق خراسانی سؤال می کنیم که«ما معنی التنجّز؟» ایشان می گوید: معنای تنجّز این است که استحقاق عقوبت بر مخالفت حکم مترتب می شود. سؤال می شود که چه کسی حکم می کند به استحقاق عقوبت بر مخالفت؟ حاکم به استحقاق عقوبت بر مخالفت کیست؟ ایشان لابد باید جواب بدهند: عقل، حکم می کند، که اگر حکمی به مرحله فعلیت رسید و به وسیله علم یا علمی در اختیار مکلّف قرار گرفت، و مکلّف هم مخالفت کرد، اینجا عقل حاکم به این است که در برابر این مخالفت، استحقاق مذمت و عقوبت در کار است.

پس مرحلۀ تنجّز، یک مطلبی است که حاکم به آن، عبارت از عقل است و متأخر از اصل حکم است. باید وجوبی برای واجب جعل بشود و در اختیار قرار بگیرد و متعاقب آن، اگر مخالفتی تحقق پیدا کرد، استحقاق عقوبت در کار باشد. اما استحقاق عقوبتی که«امر متأخر عن الحکم و الحاکم به هو العقل لا مجال لان یجعل من مراتب الحکم» که بگوییم: یکی از مراتب حکم، مسأله تنجز است. تنجز چه ارتباطی به عنوان حکم دارد بلکه یک مسأله ای است مثل تعقیب نماز که متأخر از حکم است و مترتب بر مخالفت حکم خواهد بود. لذا اولا این اشکال به ایشان وارد است که چرا مرتبه اقتضاء و مرتبه تنجز را از مراتب حکم شمردید در حالی که هیچ کدام از آنها از مراتب حکم نیستند؟

خالی نبودن حکم از بعث و زجر

اشکال دوم که مهمتر است این است که انشاء و فعلیت که به نظر شما، مرتبه دوم و سوم حکم است را این جوری معنا کردید؛ گفتید: در حکم انشائی، بعث و زجر نیست، اما در حکم فعلی، بعث و زجر هست. سؤال می شود که آیا در حکم انشائی، وجوب هست یا نه، وجوب انشائی داریم یا نه؟ حرمت انشائیه داریم یا نه؟ اگر بگویید: نداریم که«فلیست من مراتب الحکم» و اگر بگویید: داریم، «ما معنا الوجوب» تا عنوان انشائی به آن ضمینه بشود؟ اصلا