سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 11 صفحه 105

کسی برای حفظ جان خودش از هلاک و خطر هلاک، مضطر شد الی شرب الخمر، آنقدر تشنگی بر او مستولی شده که اگر یک مایعی را شرب نکند جانش از بین می رود و غیر از خمر هم چیزی وجود ندارد، اینجا هم اضطرار مستقیما به همین شرب الخمر متعلق است، و ما می توانیم بدون هیچ مسامحه ای بگوییم: این شرب خمر عن اضطرار تحقق پیدا کرد، عنوان مضطر الیه برای این شرب خمر یک عنوان حقیقی است، هیچ واسطه و مسأله ای هم در این بین وجود ندارد.

مرحوم محقق عراقی می فرمایند که ما وقتی ماء موصولۀ در«ما اکرهوا علیه و ما اضطروا الیه» را از این نظر ملاحظه می کنیم، می بینیم تعلق اضطرار به آن فعل و تعلق اکراه به آن فعل، یک تعلق واقعی و حقیقی است. شما اگر وحدت سیاق را می خواهید ملاحظه کنید، در«ما لا یعلمون» هم این نوع اضافه و اسناد را باید رعایت کنید.

لازمۀ اسناد عدم العلم به حکم

اگر کسی بگوید: رعایت می کنیم، ایشان می فرماید: اگر رعایت کنید باید ملتزم بشوید به اینکه مقصود از«ما لا یعلمون» خصوص شبهۀ حکمیه است، برای اینکه در شبهۀ حکمیه شما که شک دارید شرب توتون حرام ام حلال، این جهل و عدم العلم شما به چه چیزی متعلق شده؟ به خود حرمت، نمی دانیم شرب توتون حرام است یا حلال، پس حرمت شرب توتون بدون اینکه واسطه ای در کار باشد مجهوله لنا، غیر معلومه لنا، لذا تعلق جهل و عدم العلم در شبهۀ حکمیه به حکم مجهول، یک تعلق روشنی است، شبیه همان تعلق اکراه و اضطرار به فعل خارجی که هیچ واسطه و تسامحی در آن وجود ندارد.

اما اگر«ما لا یعلمون» را به شبهات موضوعیه، اختصاص بدهید یا حتی اگر بگویید:

شبهات موضوعیه را هم شامل می شود، اینجا دیگر نمی توانید خیلی صریح و بلا واسطه عدم العلم را به فعل نسبت بدهید. وقتی که یک مایعی اینجا وجود دارد و نمی دانید که این مایع، خمر است یا خل، این فعل برای شما هیچ گونه مجهولیتی ندارد، آنکه برای شما مجهول است عنوان فعل است و الا می دانید که این شرب است و عن اراده تحقق پیدا