سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 11 صفحه 119

است و هم مجاز. آیا می شود این معنی را پذیرفت که در اسناد واحد بگوییم: هم حقیقت است و هم مجاز؟ لازمۀ حرف شما یک چنین مطلبی است. اما اگر بگوییم که«ما لا یعلمون» اختصاص به شبهات موضوعیه دارد، این هم مثل«ما اکره علیه» و«ما اضطروا الیه» تمام اسنادشان اسناد مجازی است و لازم نمی آید که در اسناد واحد هم به تجوز ملتزم بشویم و هم به حقیقت ملتزم بشویم. آیا این آخرین حرف درست است یا نه؟

لازمۀ مبهم بودن معنای موصول در ما نحن فیه

ما طبق جواب مرحوم محقق حائری(مؤسس بزرگوار) که جواب متینی بود، اینجا هم باید مشی بکنیم، و آن این است که در«ما اکره علیه» که شما گفتید: مصداق خارجی اش منحصر به فعل است و همیشه اکراه بر یک عمل خارجی واقع می شود و معنی ندارد که«مکره علیه» عبارت از حکم باشد، اینجا که ما ملتزم می شویم به اینکه این اسناد، مجازی است به لحاظ این است که مصداق خارجی«ما» ی موصوله در«ما اکره علیه» فقط عبارت از فعل است، و انطباق قهریش بر فعل خواهد بود، آیا روی این حساب است که ما اسناد مجازی را در آنجا مرتکب می شویم که اگر کسی از ما سؤال کرد که چرا در«ما اکره علیه» شما ملتزم به اسناد مجازی می شوید، ما در جواب بگوییم که چون«ما اکره علیه» منطبق بر خصوص فعل است و فعل خارجی به نام شرب خمر، قابل رفع نیست حقیقتا، پس باید اسناد رفع به شرب خمر اکراهی، یک اسناد مجازی باشد و مصحح این ادعا و این اسناد هم این باشد که شرب خمر اگر از روی اکراه واقع شد نه حرمتی دارد، نه حدی دارد و نه ملامت و توبیخی بر آن مترتب است؟ آیا مسأله اینطور است؟ اگر اینطور باشد با راهی که ما دیروز اختیار کردیم مغایرت پیدا می کند.

ما عرض کردیم که«ما اکره علیه» در فعل استعمال نشده است، «ما» موصوله است، موصولات از مبهمات است و مبهمات اموری است که تعیّنش از طریق صلۀ شان تحقق پیدا می کند و معنای«ما» ی موصوله آن است که از آن تعبیر به شیء می شود، یا در لغت فارسی«چیزی که اکراه بر او تحقق پیدا کرده». اگر ما کلمۀ شیء یا لغت مشابه«چیز» را