سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 11 صفحه 248

که ممکن الوجود است و ممکن الوجود، فی کل آن، نیاز به علت دارد و ممکن نیست استقلال داشته باشد و ارتباط به علت نداشته باشد.

لذا این فعلی که از انسان صادر می شود، اینطور نیست که انسان در صدور این فعل، یک استقلال کاملی برای خودش تصور کند، ضمن اینکه صحت اسناد دارد، اقوم و اقعد می گوید، اما«لا یستقل بذلک، بحول الله و قوته اقوم و اقعد، لا اقوم مستقلا و اقعد مستقلا» لذاست که در آیۀ شریفه همان طوری که بزرگان هم اشاره فرموده اند می فرماید:

«وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ» ضمن اینکه خودش اسناد رمی را می دهد مع ذلک استقلال او را در رمی، نفی می کند. با اینکه«رمیت» درست است و خود خداوند«إِذْ رَمَیْتَ» می فرماید و معنای«إِذْ رَمَیْتَ» این نیست که«اذ رمیت تخیّلا»، «إِذْ رَمَیْتَ» یعنی حقیقه، در عین این که حقیقه«رمیت»، لکن خیال نشود که استقلال در رمی بوده«ما رمیت و لکن الله رمی».

خصوصیت افعال ارادیه انسان

اینها از خصوصیات افعال ارادیه ای است که از انسانها صادر می شود در عین اینکه اختیاریت و ارادیت محفوظ است، و مسألۀ جبر در کار نیست، تفویض هم در کار نیست، بلکه امر بین الامرین و یک حالت متوسطۀ بین الحالتین تحقق دارد.

البته این هم از کرامات ائمۀ معصومین(علیهم السلام) است، که در زمانی که مسألۀ اختیاریت افعال انسانها مطرح بوده و جمع زیادی قائل به جبر بوده اند و برخی قائل به تفویض بوده اند، بیانی کرده اند در یک جملۀ کوتاه که این جمله هنوز هم شاید به عمق واقعیش افرادی مثل صدر المتألهین ها بتوانند برسند، نه هر کسی شایستگی درک این مطلب را داشته باشد. ائمه(علیهم السلام) با اینکه فیلسوف نبوده اند، مع ذلک ببینید یک جملۀ کوتاهی را در این رابطه بیان کرده اند که حقیقت فلسفه، اقتضای همین معنی را می کند.

به هرحال؛ یک نکته ای که عرض کردم باید به آن توجه کرد این است که در«ما حجب الله علمه» گرچه این حجب به خداوند تبارک و تعالی نسبت داده شده اما این قرینۀ بر این