سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 11 صفحه 271

یک مرحله این که آیا مقصود از این قاعده چیست؟ و آیا این یک قاعدۀ مستقله ای است در احکام عقلیه که یکی از احکام عقلیۀ مستقله، همین است که بر مولا قبیح است که عبد خودش را در صورت عدم البیان، عقاب و مؤاخذه کند و حتی اگر بخواهد توبیخی از ناحیۀ مولا وجود داشته باشد؟

بحث دوم این است که یک قاعدۀ عقلی دیگری هست به نام قاعدۀ دفع ضرر محتمل، ببینیم آیا بین آن قاعده، با این قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان، تصادمی وجود دارد، کانّ تعارضی بین این ها وجود دارد و یا اینکه بین اینها اختلاف مورد در کار است که قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان در یک مورد خاصی جریان پیدا می کند، و قاعدۀ دفع ضرر محتمل در یک مورد دیگری جریان دارد و بین این ها هیچ گونه اصطکاک و تصادمی وجود ندارد؟

بحث سوم این است که اگر در مقابل قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان، ادلۀ احتیاط واقع شود و ما فرضا در خود ادلۀ احتیاط و روایات دالۀ بر احتیاط سندا یا دلاله، مناقشه ای نداشته باشیم، یعنی فرض کنیم که روایات احتیاط کاملا می تواند دلالت بر وجوب احتیاط در شبهات بدویه داشته باشد، آیا قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان در مقابلۀ با ادلۀ احتیاط چه موقعیّتی دارد؟ آیا محکوم روایات احتیاط است و یا معارض با ادلۀ احتیاط است؟ همان طوری که در بعضی از ادلۀ گذشته، این جهت را بحث می کردیم و می گفتیم: فلان روایت بعد از آن که دلالت بر برائت می کند، آیا طوری دلالت بر برائت دارد که مقابله و معارضۀ با ادلۀ احتیاط پیدا می کند، یا اینکه محکوم دلیل وجوب احتیاط است و با وجود دلیل حاکم، نوبتی به او نمی رسد؟ پس در باب قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان در این سه جهت باید بحث بشود.

بررسی قاعدۀ«قبح عقاب بلا بیان»

اما در جهت اول که اصلا خود این قاعده چیست و موردش و حدّ و حدودش چیست؟ گفته شده است که اگر مولا تکلیفی داشته باشد، لکن این تکلیف را برای مکلف، بیان نکرده باشد و یا اگر بیان کرده، بیان به مکلف نرسیده و واصل الی المکلف نشده است،