سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 11 صفحه 280

اگر این را در قالب اصطلاح بریزیم، باید تعبیر کنیم که قائل به برائت دنبال تحصیل مؤمّن از عقوبت است، می خواهد چیزی که خیال او را در رابطۀ با عقوبت، راحت کند و دیگر تزلزلی از این ناحیه نداشته باشد، به دست آورد. ببینید آیا این راه مرحوم محقق اصفهانی چنین چیزی را می تواند برای انسان تحصیل کند؟

راه ایشان بالاخره به این رسید که اگر یک عبدی، یک تکلیفی را که مولا حجتی بر آن اقامه نکرده است را مخالفت کرد، مخالفت چنین تکلیفی که«لم تقم الحجه علیه من قبل المولی، لیس ظلما علی المولی» حال که ظلم نشد، بیشتر از این نتیجه نمی دهد که من ناحیه الظلم، استحقاق عقوبت ندارد، اما از ناحیۀ دیگر چطور؟ اگر عقاب بلا بیان بر مولا قبیح نباشد، از آن ناحیه، مسألۀ عقاب مطرح است. شما بیشتر از این که نتوانستید ثابت کنید که در چنین شرائطی، «لا ینطبق علی المخالفه عنوان الظلم» لا ینطبق، حال آنکه لا ینطبق، «لا یستحق العقوبه من هذا الناحیه» آیا همین جا مطلب قائلین به برائت تمام می شود؟ اگر از ناحیۀ ظلم، استحقاق عقوبت نداشته باشد«لانه لیس بظلم» آیا فکر نمی کند که مولا بتواند عقاب بکند«من دون بیان»؟ اگر عقاب بلا بیان بر مولا قبیح نباشد، آیا این کسی که شرب توتون را مرتکب شده، می تواند با خیال راحت به بستر خواب برود؟ می تواند با اطمینان از عدم عقوبت، شرب توتون مشکوک را مرتکب شود؟

بیان مرحوم محقق اصفهانی، یک بعد مطلب را ثابت کرد: «هذا لا یستحق العقوبه لاجل عدم کونه ظلما»، اما حالا که«من هذه الناحیه» استحقاق ندارد، آیا مولا نمی تواند همین طور عقوبت کند یا می تواند؟ اگر مولا بتواند بلا بیان عقوبتی داشته باشد، پس دیگر با چه خیال راحتی، عبد می تواند شرب توتون را مرتکب شود؟

نتیجه این شد که حداقل برای تمامیت و تکمیل راه و رسیدن به مقصد، به قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان نیاز داریم تا خیال او راحت شود. وقتی فهمید که قبیح است که مولا در صورت عدم اقامۀ حجت معتبره، عقاب کند«و المولی لا یرتکب القبیح بوجه» دیگر با خیال راحت می تواند شرب توتون را مرتکب شود، و الا اگر این قاعده را کنار بگذاریم در حقیقت، نصف راه را طی کرده ایم و نصف راه مانده و هدفی که قائلین به برائت دنبال