سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 11 صفحه 513

یک تکلیفی طرف علم اجمالی قرار می گیرد، سبب نمی شود که علم اجمالی نسبت به آن عنوان بیانیه داشته باشد! و وجدانا هم همین طور است. شما که در دوران بین محذورین علم اجمالی به وجوب و حرمت دارید، اگر از شما سؤال بکنند آیا نسبت به خصوصیت وجوب، بیانی هست؟ شما می توانید بگویید: بله، برای خاطر این که طرف علم اجمالی هست. نسبت به خصوصیت تحریم، آیا بیانی هست؟ شما می توانید بگویید: بله، برای این که طرف علم اجمالی هست. یا چه موقع نسبت به خصوصیت وجوب بیان در کار است؟ چه موقع نسبت به خصوصیت تحریم بیان در کار است؟ آن که مسلم است، کلّی و اجمال یک تکلیف الزامی است، و به تعبیر منطقی، جنس برای شما بیان شده است و روشن است. اما فصل و خصوصیات فصلی، و جهات ممیزۀ نوعی در رابطۀ با آنها هیچ بیانی وجود ندارد. اگر بیان وجود نداشته باشد، پس قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان جریان پیدا می کند.

ما می گوییم: «الوجوب بخصوصه یکون بلا بیان فیقبح العقاب علیه، و الحرمه بخصوصها تکون بلا بیان فیقبح العقاب علی مخالفتها» شما بگویید: آن الزامی که جنبۀ جنسی دارد، و نسبت به او می گویید: بیان تمام است، حالا اثر تمامیت بیان نسبت به آن جنس که عبارت از کلّی الزام است، چیست؟ می گوییم: واقع آن این است که آن اصلا در اینجا اثر ندارد، چرا؟ برای این که کلی الزام را شما نمی توانید موافقت کنید. چطور می توانید شما در مقابل کلّی الزام یک موافقتی داشته باشید؟ برای این که یک طرف آن فعل است، و یک طرف آن ترک، و شما نمی توانید هم فاعل باشید، و هم تارک باشید. پس در نتیجه آن الزام جنسی که بیان نسبت به او تمام است، هیچ نقشی نمی تواند داشته باشد، و نسبت به آن خصوصیت نوعیه که بیان تمام نیست، اینجا قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان جریان پیدا می کند، و لازمه جریان قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان، این است که شما به استناد این قاعده، مؤمّن از عقوبت پیدا می کنید، یعنی اگر این عمل روز قیامت معلوم شد که واجب است، و به شما گفتند: «لم خالفت الواجب»؟ شما در مقابل قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان را به عنوان پاسخ در اختیار می گذارید. می گویید: برای این که بیانی نداشت، «و