سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 14 صفحه 347

نقش دارد ولی بحث ما در این نیست. چیزهایی که در عمل مولا دخالت دارد، فراوان است. شما گفتید: جعل تشریعی به آن تعلق نمی گیرد، ما بالاتر از این را می گوییم، چه بسا امور غیر اختیاریه در اینکه مولا ایجاب بکند یا تحریم بکند، نقش پیدا بکند اما اسم این، سببیت للتکلیف نیست، اسمش شرطیت للتکلیف نیست.

معنای شرطیت چیزی برای تکلیف

از وقتی که ما با اصول آشنا شدیم، برای ما گفتند: شرطیت تکلیف مثل استطاعت برای وجوب حج است. این استطاعت که شرط وجوب است، یعنی چه؟ آیا استطاعت نقش دارد در اینکه مولا عمل خودش را به نام ایجاب انجام بدهد همان طوری که مثلا در باب نار، می گویید: محاذات، شرطیت برای احراق دارد؟ آیا استطاعت هم یک چنین نقشی دارد؟ یا اینکه معنای شرطیت استطاعت برای وجوب حج این است که مولا در کتابش فرموده: «لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ» یک قید هم به آن اضافه کرده: «مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» . اگر این قید«مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» را خداوند در قرآن اضافه نمی کرد، ما می گفتیم: همان طوری که وجوب صلاه مقیّد به استطاعت نیست، وجوب حج هم مقیّد به استطاعت نیست لکن وقتی که مسألۀ حج را در کنار مسألۀ صلاه می گذاریم، می بینیم در قرآن در رابطۀ با نماز، هر کجا مسألۀ نماز مطرح شده، از نظر وجوب، بدون قید و شرط مطرح است«بالنظر الی الاستطاعه» اما وقتی که به آیۀ حج می رسیم، می بینیم که می گوید:

«لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» . ما وقتی که کلمۀ شرط الوجوب و شرط التکلیف را مطرح می کنیم، معنای شرط تکلیف؛ یعنی شرط مکلف بودن، شرط واجب بودن، شرط فریضۀ الهی بودن، نه معنای شرط تکلیف؛ یعنی آن که نقش دارد در این که مولا ایجاب را«بما انه فعل من افعال المولی» انجام بدهد و تحقق ببخشد.

همان طوری که افعال ارادیۀ ما، مبادی و مقدماتی لازم دارد و چه بسا آن مبادی و مقدمات، گاهی امور غیر اختیاریه باشد مثل شوق و امثال شوق، مبادی فعل المولی هم خیلی زیاد است. اگر یک شیء مصلحت ملزمه نداشته باشد، طبق مبنای عدلیه ممکن نیست که مولا آن را واجب بکند، اما ما به مصلحت، عنوان شرطیت للتکلیف نمی دهیم.

آیا تاکنون شنیده اید که بگوییم: «المصلحه الملزمه شرط للتکلیف»؟ آن تکلیف؛ یعنی عمل المولی، آن تکلیف؛ یعنی ایجاب المولی اما تکلیفی که ما داریم در آن بحث