سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 14 صفحه 376

لکن جواب این حرف این است که اگر شما بخواهید استصحاب را بعد از نماز جاری کنید، قاعدۀ فراغ جلوی استصحاب را می گیرد، برای اینکه قاعدۀ فراغ، حاکم بر دلیل استصحاب است، یا حداقل مخصّص دلیل استصحاب است زیرا در تمام مواردی که قاعدۀ فراغ جریان پیدا می کند، یک استصحاب مخالف قاعدۀ فراغ هم در کار است. اگر شما بعد از نماز احتمال دادید که آیا در رکعت سوم، رکوع بجا آوردید یا نه؟ استصحاب اقتضا می کند که شما رکوع رکعت ثالث را انجام نداده اید. اگر شک کنید که در رکعت رابع، سجدتین را انجام دادید یا نه؟ استصحاب عدم اتیان به سجدتین را اقتضا می کند، لکن شارع مقدس جلوی این استصحاب ها را گرفته و قاعده ای به نام قاعدۀ فراغ آورده است، که به منظور تسهیل بر امت است. اگر بعد از فراغ، شک پیدا شود که آیا من رکوع رکعت سوم را انجام دادم یا نه؟ شارع می فرماید: اعتنا نکن. شک کنم آیا سجدتین را در رکعت رابعه انجام دادم یا نه؟ شارع می فرماید: اعتنا نکن.

قاعدۀ فراغ برای همین هدف آمده است که آن استصحابهایی را که بعد از نماز جریان پیدا می کند و لازمۀ آن استصحابها، بطلان نماز است، را از کار بیندازد. قاعدۀ فراغ یا به عنوان دلیل حاکم و یا لااقل به عنوان یک دلیل مخصص برای«لا تنقض الیقین بالشک» در خصوص این مورد، جلوی استصحاب را می گیرد و ما دلیلی نداریم که«لا تنقض الیقین بالشک» قابل تخصیص نباشد. «لا تنقض الیقین بالشک» یک قاعدۀ تعبدی است و امکان دارد که همین«لا تنقض الیقین بالشک» به واسطۀ قاعدۀ فراغ، یا مثل قاعدۀ فراغ، تخصیص خورده باشد.

پس در این مسألۀ اولی اگر استصحاب حدث، قبل از نماز جریان پیدا بکند، لازمه اش بطلان نماز است و اگر استصحاب حدث قبل از نماز جریان پیدا نکند، لازمه اش صحت نماز است، و لو اینکه بعد از نماز، استصحاب حدث جاری بشود، برای اینکه آن استصحاب حدث بعد از نماز، محکوم قاعدۀ فراغ است. آن در مقابل قاعدۀ فراغ نمی تواند نقش داشته باشد.

در نتیجه، ما برای اعتبار فعلیت شک و یقین، یک ثمره ای پیدا کردیم. ثمره همین مورد است: «اذا تیقن بالحدث ثمّ غفل و صلی فی حاله الغفله و بعد الصلاه التفت، و شکّ فی انّه هل تطهّر قبل الصلاه ام لا؟»، اینجا نتیجۀ اعتبار فعلیت شک و یقین، این است که در این نماز باید رجوع به قاعدۀ فراغ کنیم، و نتیجتا حکم بکنیم«بصحه هذه