سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 203

عرف مطرح می کنیم و با نظر عرفی می نگریم. کدام نظر عرفی؟ همانطوری که مکرر عرض کردیم خود عرف هم دو نظر دارد: یک نظر مسامحی دارد و یک نظر دقی دارد، عرف دارای دو نظر است: گاهی مسامحه می کند و خودش هم توجه به مسامحه دارد، مثلا در یک خروار گندم با اینکه مثلا غیر گندم هم گاهی وجود دارد، خاک وجود دارد، کاه وجود دارد و بعضی اشیاء دیگر، عرف می گوید این یک خروار گندم است؛ اما خودش هم می داند که در این حکمش مسامحه می کند. اگر از او سؤال کنند آیا غیر گندم چیزی داخل این یک خروار وجود ندارد؟ می گوید چرا؟ لکن چون آنها کم است و ناچیز است ما آن کم و ناچیز را نادیده می نگریم. این را نظر مسامحی عرف می گویند.

اما عرف گاهی نظر دقی دارد، در مسائل روی همان دقت عرفیه ای که دارد، نظر خودش را ابراز می کند و تنزل نمی کند مثلا در یک پارچۀ سفیدی که خون به او ریخته، خون مشتمل بر جرم و بر جسمیّت بعد از اینکه این پارچه کامل و دقیق شسته شد، بطوری که از جرم خون هیچ اثری در این پارچه نمانده، لکن آثار و بقایایی از رنگ خون وجود دارد بطوری که این قسمت آلودۀ به خون ممتاز از قسمتهای دیگر پارچه است.

شما از عرف بپرسید که آیا خون در اینجا وجود دارد یا نه؟ عرف می گوید به هیچ وجه وجود ندارد، هرچه هم شما اصرار کنید و پافشاری بکنید که آیا با نظر مسامحی شما، می گوید اینجا خون وجود ندارد یا با نظر دقی و تحقیقی می گویید وجود ندارد، عرف می گوید با نظر دقیق اینجا خون وجود ندارد و اینکه شما می بینید، رنگی هست که تحقق دارد و«لون غیر الدم عرفا» حقیقتا به لحاظ عقل شما بخواهید مسأله را بررسی بکنید، عقل می گوید وجود لون کاشف از بقای دم است، روی همان دلیلی که خودش دارد و انتقال عرض را محال می داند؛ اما به عرف که می گویی روی نظر دقیق وجود دم را در اینجا به تمام معنا انکار می کند.

فرق نظر تحقیقی و مسامحی عرف با نظر عقل در خفای واسطه

پس مقدمتا«للعرف نظران: نظر مسامحی و نظر تحقیقی» حالا در مسألۀ خفای واسطه که داشتیم واسطۀ خفیّه را معنا می کردیم. واسطۀ خفیّه این است وقتی که شما به عرف مراجعه می کنید و دلیل شرعی را در اختیار عرف قرار می دهید، عرف با نظر دقی خودش و با نظر تحقیقی خودش این واسطه را نمی بیند، اثر را اثر خود مستصحب می بیند و