سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 275

قاعده ای را به نام قاعدۀ فراغ مطرح می کند، معنایش این است که ما این نمازی را که شک داری که در آن رکوع را خوانده ای یا نه؟ در مقام امتثال می پذیریم. عملی را که احتمال نقیصه در آن جریان دارد را قبول می کنیم. عقل می گوید: وقتی که خود شارع در مقام امتثال عملی را می پذیرد که شما شک دارید که رکوع رکعت ثالثه اش اتیان شده است یا نه؟ من دیگر چه کاره هستم که بگویم این«لیس بمقبول» وقتی شارع می پذیرد، دیگر قطعا عقابی نیست؛ وقتی که عقابی نبود، دیگر جریان قاعدۀ دفع ضرر محتمل معنا ندارد. بعد می فرمایند: اینها همه مربوط به مقام امتثال و دخالت شارع در مقام امتثال است. همانطور که ما دیروز عرض کردیم اگر ریشۀ دخالت در مقام امتثال، دخالت در مقام جعل و در مقام تقنین نباشد، اصلا معنا ندارد، یک امر غیر معقولی است به چه کیفیت؟ در همین قاعدۀ فراغ، شارع می گوید: من نماز مشکوک الرکوع را از تو می پذیرم.

اگر مکلف یک طلبه ای باشد، بیاید از شارع سؤال کند که آیا رکوع در رکعت ثالثه برای من که الان نمی دانم که اتیان کردم یا نه، به رکنیت خودش باقی است یا دیگر رکنیت و جزئیت ندارد، شارع چه جواب می دهد؟ می گوید: در عین اینکه به رکنیت خودش باقی است، معذلک من می پذیرم. آیا می شود چنین حرفی را شما تصور کنید که شارع بگوید: رکعت سوم برای هرکس در هر شرط با هر خصوصیتی، جزئیت دارد، اما در مقام امتثال برای جنابعالی من قبول می کنم، چطوری قبول می کنی؟ برای من جزئیت دارد یا ندارد؟ اگر جزئیت دارد، پس معلوم نیست که عمل من صحیحا واقع شده است؟ اگر شما می پذیرید، لازمه اش این است که برای من جزئیت نداشته باشد، برای مثل من جزئیت نداشته باشد. یعنی برای آدمی که رکوع را انجام نداده، در حال عدم انجام هم هیچ توجه نداشته، و عدم توجه اش هم تا بعد از فراغ ادامه پیدا کرده، بعد از فراغ هم توجه همراه با تردید پیدا کرده، یعنی شک کرده است که آیا رکوع را انجام داده است یا نه؟

برگشت قاعدۀ فراغ و تجاوز و استصحاب به مقام جعل

شارع اگر بگوید: من چنین نمازی را می پذیرم، معنایش این است که بگوید: رکوع برای این جزئیت ندارد، و الا نمی شود از یک طرف جزئیت رکوع به قوت خودش باقی باشد، و از طرف دیگر شارع این عمل ناقص باطل را به عنوان یک عمل صحیح در مقام امتثال بپذیرد. لذا هم در قاعدۀ فراغ و تجاوز، و هم در باب استصحاب در محل بحث ما،