سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 290

و تأخّر را تنها در رابطۀ با اجزای زمان ملاحظه می کنیم، و به عبارت دیگر ما یک حادث بیشتر نداریم، یک حادث معلوم التحقق بیشتر نداریم، لکن شک ما در تقدّم و تأخّرش، در رابطۀ با اجزای زمان است. نمی دانیم این حادثی که تحقق پیدا کرد، آیا روز پنجشنبه تحقق پیدا کرده یا روز جمعه تحقق پیدا کرد؟ پس ما یک حادث بیشتر نداریم و تقدّم و تأخّرش تنها در رابطۀ با زمان است، در رابطۀ با یوم الخمیس و یوم الجمعه است. اما یک وقت این است که نه ما این تقدّم و تأخّر مشکوک را در رابطۀ با اجزای زمان ملاحظه نمی کنیم، بلکه در رابطۀ با یک حادث دیگری که آن هم معلوم التحقق است و ما زمان تحققش را فرضا نمی دانیم، این دو حادث را باهم ملاحظه می کنیم، یعنی دوتا حادث داریم، «مقطوعی التحقق و مقطوعی الحدوث» لکن در رابطۀ با تقدّم و تأخّرشان مشکوک است، نمی دانیم حادث اول قبل از حادث دوم تحقق پیدا کرد یا حادث اول بعد از حادث دوم تحقق پیدا کرد؟ حادث دوم قبل از حادث اول تحقق پیدا کرد یا بعد از حادث اول تحقق پیدا کرد؟ که مسألۀ تقدّم و تأخّر را در رابطۀ با خود حادثین ملاحظه می کنیم. و الا چه بسا از نظر زمان یکی از این دو حادث وضعش مشخص است.

آنجایی که از نظر زمان معلوم التاریخ باشد، وضع آن حادث معلوم التاریخ مشخص است، ولی همان حادث معلوم التاریخ هم از نظر تقدّم و تأخّر نسبت به حادث دیگر با اینکه زمان خودش معلوم است، لکن تقدّم و تأخّرش مشکوک است. پس در حقیقت ما دوتا مسأله داریم: یک مسأله آنجایی که یک حادث است و تقدّم و تأخّرش تنها در رابطۀ با زمان ملاحظه می شود، اینجا دیگر مسألۀ علم به تاریخ نمی تواند تصویر بشود.

اما در مسألۀ دوم ما احد الحادثین را نسبت به دیگری ملاحظه می کنیم، و تقدّم و تأخّر را با او می سنجیم. در این رابطه اگر احد الحادثین، معلوم التاریخ هم باشند، مانعی ندارد.

برای اینکه معلومیت تاریخ، زمان را مشخص می کند، اما تقدّم و تأخّر را به هیچ وجه نمی تواند مشخص کند.

جریان استصحاب با فرض حادث واحد مسلم

بحث امروز ما ان شاء اللّه در همین فرض اول است. فرض اول این است که یک حادثی داریم اصل حدوثش مسلم است، اصل تحققش یقینی است، لکن از نظر زمان تقدّم و تأخّر زمانیش برای ما مشکوک است. آیا اینجا اولا استصحاب جریان پیدا می کند