سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 299

و مسلّم التحقق داشته باشیم، هریک از اینها را در رابطۀ با دیگری می خواهیم ملاحظه کنیم. علت ملاحظه آن اثر شرعی است که به این کیفیت بار شده همانطوری که بعد عرض می کنیم ان شاء الله. دو حادث معلوم التحقق و مسلّم الحدوث داریم و هرکدام را با دیگری ملاحظه می کنیم؛ دیگر کاری به اجزای زمان و قطعات زمان نداریم. اینجا اولین تقسیم این است که این دوتا حادث، یا هر دو مجهول التاریخ هستند، تاریخ حدوث هر دو مجهول است، فقط اصل تحقق و حدوث آنها معلوم است و از نظر تاریخ، یعنی نسبت به زمان هر دو مجهول هستند.

یک وقت این است که یک حادث معلوم است و دیگری مجهول است که این هم دو تا فرض می شود، چون دوتا حادث داریم. یک وقت این حادث، معلوم است و دیگری مجهول، یک وقت این حادث مجهول است و دیگری معلوم. پس به حسب تقسیم اولی اینها سه صورت پیدا می کنند: در آنجایی که هر دو مجهولی التاریخ باشند، گرچه قبل از آنکه شروع در فروض این تقسیم کنیم، تقسیم دیگری هم مطرح می شود، و آن این است:

یک وقت اثر بر وجود خاصّ هر دو مترتب است، یک وقت اثر بر وجود خاص یکی مترتب است و یک وقت اثر بر عدم هریک مترتب است و در هریک از این فروض ما یکبار اثر را مترتب بر وجود می دانیم، و در یک فرض اثر را مترتب بر عدم می دانیم. یک وقت به نحو کان تامّه مطرح است، یک وقت به نحو کان ناقصه مطرح است. در آنجایی هم که اثر بر عدم مترتب است، عدم یک وقت به نحو لیس تامه مطرح است مثل«لیس زید» که دیگر لیس در اینجا نیاز به خبر ندارد، «لیس زید»، یعنی«زید لا یکون متحققا».

غیر از«لیس زید بقائم» است، که اینجا لیس، لیس ناقصه است. این فروض مختلفه در اینجا تصور می شود و اگر حکم چند فرض بیان شود، حکم فروض دیگر هم بالمقایسه معلوم می شود، فقط اجمالا راه باید نشان داده بشود و اشکالات مهمی که در بعضی از این فروض مطرح شده، باید مورد تعرض قرار بگیرد.

فرض دو حادث معلوم الحدوث و مجهول التاریخ

اولین فرض را ما در مجهولی التاریخ فرض می کنیم. بحثهای ما فعلا در مجهولی التاریخ متمرکز است تا بعد ان شاء الله سراغ این بیاییم که یکی معلوم باشد و دیگری مجهول باشد.