سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 4

موضوع واحد، هم متعلق حکم اثباتی قرار گرفته باشد، و هم متعلق حکم نفی قرار گرفته باشد، این معنا امکان ندارد. این معنای تعارض بالذات است که نفس دو خبر و نفس دو اماره، مفادشان قابل جمع نباشد، مفادشان امکان اجتماع نداشته باشد.

بیان معنای تعارض بالعرض

گاهی از اوقات تعارض، تعارض بالعرض است. معنای تعارض بالعرض این است که این دو تا اماره یا دو تا اصل، اگر مفاد اینها را فی نفسه بخواهیم حساب بکنیم، بین آنها امکان اجتماع هست، مانعی ندارد که این دو تا باهم جمع بشود، لکن ما از خارج، علم اجمالی به کذب یکی از این دو مفاد داریم. فی نفسه مانعی ندارد که اینها جمع بشود، اما از خارج علم اجمالی داریم به اینکه یکی از این دو باطل است. مثال آن در باب استصحاب در اطراف علم اجمالی چنین است: اگر شما علم اجمالی پیدا کردید به اینکه یا عبای شما، و یا قبای شما یکی نجس است. اینجا شما اگر دو تا استصحاب جاری بکنید: استصحاب طهارت عبا و استصحاب طهارت قبا. میان اینها به حسب ذات منافاتی نیست، مگر مانعی دارد که هم عبا طاهر باشد و هم قبا طاهر باشد؟ پس بین نفس مفاد اصل تعارض نیست. لکن چون شما علم اجمالی دارید به اینکه یکی از این دو استصحابها دروغ است، و یکی از قبا یا عبای شما نجس است، این علم اجمالی شما بین دو تا استصحاب القای معارضه می کند. اما چه نوع معارضه ای؟ نه معارضۀ بالذات، بلکه معارضه بالعرض، معارضۀ بعلت علم اجمالی. بطوری که اگر علم اجمالی نبود و شما در طهارت عبا و قبا هر دو شک داشتید و دو تا استصحاب را جاری می کردید، هیچگونه مسأله ای در کار نبود، برای اینکه طهارت عبا هیچ منافاتی با طهارت قبا ندارد. لکن این علم اجمالی به کذب احد الاستصحابین بین این دو استصحاب القای معارضۀ تبعیه کرده است، این اسمش تعارض بالعرض است که عرض کردم مرحوم آخوند هم در اول بحث تعادل و ترجیح، وقتی که تعارض را معنا می کند، می فرماید که ما یک تعارض بالذات داریم و یک تعارض بالعرض.

مراد فاضل نراقی(ره) از تعارض استصحاب عدمی با وجودی

فاضل نراقی که می فرماید: این استصحاب عدمی معارض با استصحاب وجودی