سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 507

به عبارت دیگر: در«زید عادل» می توانیم بگوییم: ماهیت زید، موضوع برای«عادل» است، ماهیت زید موضوع برای«عالم» است«لا بقید الوجود» بلکه وجود به عنوان یک جهت تعلیلی و یا به عنوان یک قضیۀ حینیّه در اینجا نقش دارد. اگر اینطور شد، شما با شک در حیات زید و عدالت زید، باز قضیۀ«زید عادل» را می توانید استصحاب بکنید و اتحاد بین قضیتین را وجدانا می توانید احراز بکنید. باز می توانید اتحاد را از راه وجدان به دست بیاورید. اما در این مسأله اخیر، کار خیلی مشکل می شود. اینجا چه کار بکنیم؟ گفته: «اذا کان زید الحیّ عادلا یجوز الاقتضاء به».

اگر حیات زید الان برای ما محرز است، عدالتش مشکوک است. این اتحاد قضیتین، وجدانی است و جای بحث نیست. اما آن جایی که ضمن این که عدالت مشکوک است، حیات هم مشکوک است. اینجا چگونه اتحاد قضیتین را به دست می آوریم؟ اینجا در حقیقت ما در دو چیز تردید داریم، هم در ناحیۀ قید موضوع، تردید داریم و هم در ناحیۀ محمول تردید داریم و چون کلمۀ تردید و شک را مطرح می کنیم، با توجه به این که گفتیم: شک و تردید همیشه به قضیه تعلق می گیرد، نتیجه این می شود که ما دوتا قضیۀ مشکوکه داریم: یکی«زید حیّ» و یکی«زید الحی عادل». این هر دو مشکوک است. اگر ما بخواهیم مستقیما استصحاب را در عدالت جاری بکنیم، قضیۀ متیقنه و مشکوکۀ عدالت این است: «زید الحی عادل» نه«زید عادل». «زید الحی»؛ یعنی«زید الذی فرض وجود حیاته، عادل». ما چطور می توانیم در این استصحاب جاری بکنیم با این که خود حیات برای ما مشکوک است؟ با این که قید موضوع برای ما بقاء مشکوک است؟

احراز اتحاد قضیتین به کمک استصحاب

اینجا ممکن است ابتداء به ذهن انسان این طور بیاید که ما یک استصحاب در رابطۀ با قید موضوع جاری می کنیم و به کمک آن استصحاب، زمینۀ برای استصحاب در ناحیۀ محمول را فراهم می کنیم.

به عبارت روشن تر: اول زید الحی را به اعتبار این که مورد تردید است، به یک قضیه تبدیل می کنیم و آن قضیۀ«زید حیّ» است. در قضیۀ«زید حیّ» الان متیقنه و مشکوکۀ آن دوتا نیست برای این که«زید حیّ کان متیقنا سابقا و الان زید حیّ یکون مشکوکا». در خود قضیۀ«زید حیّ» هیچ گونه مغایرتی نیست و در حقیقت اتحاد وجدانی حاکم است