سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 521

در این رابطه یک کلامی مرحوم محقق خراسانی در کفایه و یک کلامی هم مرحوم محقق نائینی(اعلی الله مقامه الشریف) دارند و یک بیانی هم از کلام سیدنا الاستاذ الاعظم الامام(ره) استفاده می شود. باید این سه مطلب را کنار هم بگذاریم و باهم مقایسه بکنیم تا ببینیم که حق و باطلش کدام است تا در نتیجه فرق بین اخذ موضوع از عرف و اخذ آن از لسان دلیل روشن خواهد شد.

فرق بین عرف و لسان دلیل از نظر محقق خراسانی(ره)

مرحوم آخوند می فرمایند: فرق این است که ما یک دلیلی داریم مثلا به نام«العنب اذا غلی یحرم» وقتی که برای عنب، غلیان پیش بیاید«یصیر حراما». وقتی که این دلیل را به عرف القا می کنیم، می گوییم: ایّها العرف! شما«العنب اذا غلی یحرم» را معنا بکن. عرف می گوید که این دلیل، یک حکمی را روی عنب ثابت کرده است. آن معنایی که من از کلمه«عنب» استفاده می کنم عبارت از انگور است و در«العنب اذا غلی یحرم» همان فهم عرفی من در رابطه با لفظ و در رابطه با لسان دلیل این است که یک حکمی را روی عنب ثابت کرده است. اما در کنار این معنا یک مسألۀ دیگری وجود دارد و آن این است که من وقتی عنب را با زبیب مقایسه می کنم، می بینم که این عنبیت و زبیبیت، ایجاد تعدد ماهیت نمی کند. عنبیت یک ماهیتی نیست مغایر با ماهیت زبیبیت، برای اینکه زبیب همان است که حالت سابقه اش عنب بوده است، منتها وقتی که دارای رطوبت و دارای ماء بوده است به او عنب گفته می شده است؛ الان آن رطوبت کنار رفته است و به جای او، یبوست آمده است و یبوست سبب شده است که عنوان زبیب پیدا بکند. لکن در حقیقت عنبیت و زبیبیت، دو حالت است که بر یک حقیقت، عروض پیدا می کند و دو عرض است که بر یک معروض، عارض می شود و ماهیت، یکسان و حقیقت واحد است.

روی این جهت اینجور در ذهن عرف مرتکز می شود که زبیب شدن اگر بخواهد موجب تغیّر حکم عنب شود، معنایش این است که موضوع با اینکه واحد است و تغیّری در آن پیدا نشده است، حکمش تغییر پیدا کند. اما اگر حکم زبیب همان حکم عنب باشد و همان طوری که«العنب اذا غلی یحرم» در زبیب هم«اذا غلی یحرم» تحقق پیدا بکند، این به عنوان ابقای همان حکم اول محسوب می شود نه به عنوان یک حکم دیگر روی موضوع دیگر. این ابقای همان حکم اول است و بقای همان«العنب اذا غلی یحرم» است.