سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 523

خودش دلالت ندارد، با اینکه عنب را عرف معنا می کند و با اینکه مفهوم عنب را عرف باید بیان بکند لکن همین عرف، وقتی که با مفهوم عنب مواجه می شود نمی گوید که حکم، اعم از عنب و زبیب است. اگر دلیل را اینطوری معنا بکند که دیگر نیازی به استصحاب ندارد. خود دلیل از اول حالت زبیبی را به دلالت لفظیه دلالت می کند و از طرفی، دلیل محدود است و از طرف دیگر ما می توانیم با کمک عرف، استصحاب همان حکمی که برطبق دلیل، روی عنب، ثابت شده است را برای زبیب، ثابت بکنیم.

(سؤال... و پاسخ استاد): حالت عنب و زبیب دو حالت متبادل است. مثل حالت مرض و سلامت که برای انسان عارض می شود ولی موضوع، تغییر پیدا نکرده است. آن حکمی که مربوط به حالت صحّت است خود دلیلش نمی تواند حکم را شامل مرض قرار بدهد اما با کمک استصحاب روی عدم تغایر موضوع می توانیم این معنا را اثبات کنیم.

تفاوت عنب و زبیب از نظر عرف

اشکالی که به مرحوم آخوند وارد است این است که این حرف شما به این نحوی که تقریر می فرمایید، قابل قبول و قابل تصور نیست. اینکه شما می گویید: اگر بخواهیم موضوع را از دلیل بگیریم، دلیل حکم را روی عنب بار کرده است و زبیب«لا یکون عنبا» حتی از خود عرف بپرسی که«الزبیب هل یکون عنبا؟» می گوید: نه، زبیب، عنب نیست و عنب، زبیب نیست. پس خود دلیل که اینجا نمی تواند نقش داشته باشد. باقی می ماند - به تعبیر ایشان - مناسبات و تخیّل عرفی. این تخیّل عرفی چطور می تواند در رابطه با بقای موضوع نقش داشته باشد و به حدی برسد که در دلیل، تصرف کند و به منزلۀ یک قرینه ای باشد که ظهور دلیل را تغییر بدهد؟

این درست است و معنایش این است که«العنب یعنی الاعم من العنب و الزبیب» اینجا دیگر مسأله خود دلیل است و نیازی به استصحاب نیست. اما اگر این مناسبت و ارتکاز و تخیّل به حدی نرسید که در ظاهر دلیل«العنب اذا غلی یحرم» تصرف کند و عنوان عنب را شامل زبیب هم قرار بدهد، در این حالت اینکه: ما موضوع را از عرف می گیریم، یعنی چه؟ آیا صرف تخیّل عرف، موضوع درست کن است؟ صرف مناسبات ذهنیه و ارتکازیۀ عرف، تا زمانی که نتواند روی ظاهر دلیل، اثر بگذارد، چه اثری بر آن مترتب است؟ و چه نقشی می تواند در بقای موضوع در باب استصحاب داشته باشد؟