سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 15 صفحه 525

نزدیک به دلیل می برد و از طرف دیگر می فرماید: دلیل اینجا را نمی گیرد که هم به طرف دلیل سوق می دهد و هم از آن طرف جلوی دلیل را می گیرد که مبادا خیال کنید که«العنب اذا غلی یحرم» شامل زبیب می شود، نه العنب، العنب است و«العرف لا یفهم من العنب الا العنب» بحسب الدلیل. اما از طرف دیگر وقتی که عرف فکرهایش را می کند خودش به اینجا می رسد که زبیب را هم تا نزدیکیهای عنب می آورد اما نه بطوری که چنگ بیندازد روی دلیل و نه بطوری که در دلیل تصرف بکند و به تعبیر ایشان نه به مرحله ای که به عنوان قرینۀ صارفه، دلیل را از مفهوم عنب کنار ببرد و اعم از زبیب و عنب درست بکند. چنین حالت برزخی و تخیّلی که از طرفی، زبیب را نزدیک عنب بردن و از طرف دیگر، دلیل را از او منصرف کردن، این یک معنای قابل قبول و قابل تصوری نیست. ما در باب استصحاب نمی توانیم روی این تخیلاتی که قابل اعتماد نیست و جنبه قرینیت پیدا نکرده است و متکلم نمی تواند روی این تخیّلات تکیه بکند، اعتماد بکنیم. پس چه باید گفت؟ فرق بین عرف و لسان دلیل چیست؟ آیا بین این دو، هیچ فرقی وجود ندارد؟

فرق بین لسان دلیل و عرف در مثال«العنب اذا غلی یحرم»

همان طوری که از کلام محقق نائینی(اعلی الله مقامه) استفاده می شود فرق وجود دارد، لکن بگونۀ دیگر و به نحو دیگر. در همین مثال«العنب اذا غلی یحرم» اگر مسأله به یک طرز دیگری مطرح بشود، فرق بین لسان دلیل و عرف روشن می شود و آن این است در رابطه با خود این دلیل«العنب اذا غلی یحرم» ما می گوییم: دلیل فقط عنب را می گوید لیس الاّ. ما هیچ زحمت نمی کشیم که زبیب را نزدیک به عنب ببریم و به طرف دلیل بکشانیم. بین آن دو فاصله وجود دارد. عرف عنب را همان طور معنا می کند و اگر از او بپرسی: آیا بین العنب و الزبیب از جهت مفهومی، مغایرتی وجود دارد؟ پاسخ می دهد:

کمال مغایرت هست. الان اگر کسی برود بازار پول بدهد که انگور به او بدهند اگر بایع به جای انگور، یک مشت کشمش به او بدهد، عرف او را مسخره می کند. می گوید: او پول داده تا انگور از شما بگیرد، اما شما به جای انگور به او کشمش می دهی! آنجا که معنا ندارد که بگوید: زبیبیت و عنبیت، دو حالت متبادله هستند. این حرفها به درد نمی خورد.

عنب یک مفهومی است و زبیب هم یک مفهوم دیگر و معنا ندارد که کشمش بتواند جای عنب را در مقام معامله بگیرد.