علم الدرایه تطبیقی: بررسی تطبیقی اصطلاحات حدیثی شیعه و اهل سنت صفحه 156

مکاتب،حدیثی است که حکایت از کتابت حدیث به خط معصوم علیه السّلام دارد و متضمّن دست خط او می باشد،اعم از آن که در ابتدا حدیثی را کتابت نموده باشد و راوی آن را نقل کند یا در پاسخ به پرسشی،آن را مکتوب کند. (1)برخی نیز حدیث مکاتب را تعمیم داده و شامل مواردی دانسته که معصوم علیه السّلام آن را املاء فرموده و راوی آن را به خط خود کتابت کند. (2)مکاتب نزد علما حجّت است،مگر آن که احتمال تقیه در آن وجود داشته باشد.در برابر حدیث مکاتب،از حدیث«مشافهه»یاد می شود که معصوم حدیث را به صورت شفاهی بیان داشته و راویان به نقل آن مبادرت نموده اند.میرداماد،آن را از حدیث مکاتب،اقوی دانسته و می گوید:«و تقابلها روایه المشافهه و هی أقوی». (3)

سیدحسن صدر و میرداماد،بیان می کنند که از نظر برخی،حدیث مکاتب شامل کتابت در حلقه های میانی سند نیز دانسته شده که برخی از راویان،حدیث را برای دیگران کتابت می کنند و سیدحسن صدر می گوید:«و ربما تکون المکاتبه فی بعض أوساط الاسناد بین الطبقات بعض عن بعض دون الطبقه الأخیره». (4)

حدیث مکاتب،در بین محدّثان رواج چندانی ندارد و لذا،نزد محدّثان اهل سنّت،اصطلاح مکاتب،از نظر موضوع و حکم متفاوت با اصطلاح شیعه است.نزد محدّثان اهل سنّت،مکاتب،یکی از طرق تحمّل حدیث است که نزد شیعه به عنوان«کتابت»معروف است و در درس شانزدهم بدان پرداخته خواهد شد.حدیث مکاتب از

1- (1) .برای حدیث مکاتب به کتاب بحارالانوار،ج2،ص186؛ج6،ص93 و 95؛ج12،ص108؛ج16،ص363؛ج25،ص266؛ج42،ص39 مراجعه شود.
2- (2) .همان.
3- (3) .الرواشح السماویه،ص164.
4- (4) .نهایه الدرایه،ص170.

اصطلاحات مشترک و می تواند به لحاظ حالات راویان آن،مصادیقی از صحیح،حسن،موثّق و ضعیف را دارا باشد.نمونه هایی از حدیث مکاتب را می توان در کتاب مکاتیب الرسول،اثر استاد احمدی میانجی،مطالعه نمود.

نصّ ،ظاهر،مؤوّل

-1

اصطلاحِ«نص،ظاهر و مؤوّل»،از اصطلاحات اختصاصی علم الدرایه نمی باشد و غالباً در علم اصول از آن ها بحث می شود و نزد محدّثان به ویژه اهل سنّت،از آنها بحثی به میان نیامده است ولی نزد برخی از محدّثان شیعه به تعریف آن ها پرداخته شده که به شرح ذیل است:

1.مامقانی:النص و هو ما کان راجحاً فی الدلاله علی المقصود،من غیر معارضه الاقوی أو المثل.الظاهر و هو مادلّ علی معنی دلاله ظنّیه راجحه مع احتمال غیره.المؤوّل و هو اللفظ المحمول علی معناه المرجوح بقرینه مقتضیه له،عقلیه کانت أو نقلیه. (2)

2.آیه الله سبحانی:النص و هو ما کان صریحاً فی الدلاله،لایحتمل الاّ معنی واحداً.والظاهر هو ما دون الصریح فی الدلاله علی المراد.المؤول،اللفظ المحمول علی معناه المرجوح بقرینه حالیه او مقالیه. (3)

با تدبّر در تعاریف مذکور،می توان متن حدیث را به اعتبار چگونگی دلالت آن بر مراد و مقصود،به چند قسم،تقسیم نمود:

1- (1) .نص،« nas »،کلام صریح؛ظاهر،« zaher »،واضح؛مؤوّل:« moavval »،تأویل شده.
2- (2) .مقباس الهدایه،ج1،ص316.
3- (3) .اصول الحدیث و احکامه،ص84.