توضیح : کتاب «شرح الامثله» ، تألیف میر سید شریف جرجانی ، شرح مختصری بر کتاب «الأمثله» تألیف خود مؤلف می باشد.نویسنده در این اثر، پس از تعریف واژه های کتاب، برای آن ها مثال زده و سپس، قاعده ساختن هر کدام از افعال را به صورت کامل و همراه با ترجمه، بیان نموده است.موضوع آن بخشی از علم صرف است که در نهایت اخت_صار، مشت_قاتِ مصدر، یعنی صیغه های ماضی، مضارع، اس_م فاعل، اس_م مفعول، امر، نهی، جحد، نفی و استفهام را بیان کرده است.
نسخه حاضر از این کتاب در ضمن مجموعه «جامع المقدمات» با تعلیقات و حواشی مرحوم علّامه مدرس افغانی می باشد.
ص :1
اشاره
کتابُ شرحِ الأمْثِلَهِ(1)
بسم الله الرحمن الرحیم
قال النبیّ ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) : «أوّل العلم معرفه الجبّار(2) وآخر العلم تفویض الأمر إلیه».(3)
1- امثله بر وزن اَفْعِلَه جمع مثال است و مثال مصدر باب مفاعله است. اگر کسی بحث کند که وزن افعله از اوزان جمع قله است، و جمع قله در کمتر از ده استعمال میشود و حال آنکه مثال هائی که در این کتاب ذکر شده از ده بیشتر است، در جواب میگوئیم که گاهی جمع قله بمعنای جمع کثره استعمال میشود و بالعکس چنانکه در الفیه میگوید: أفعِلَهٌ أفعُلٌ ثم فِعلَه***ثمه أفعالٌ جموع قله وبعض ذی بکثره وضعا یفی***کارجل والعکس جاء کالصفی
2- (الجبار) بر وزن شداد نام باری تعالی است. در منتهی الارب گوید: لانه جبر الخلق علی امره من امره و نهیه وقیل لانه جبر مفاقرهم وکفاهم وقیل لعلوه من جبار النخل. قال فی لسان العرب: الجبار الله عز اسمه القاهر خلقه علی ما اراد من امر و نهی. ابن الانباری: الجبار فی صفه الله عزوجل الذی لایُنال. ومنه جبار النخل الفراء لم اسمع فعّالا من افعل الا فی حرفین وهو جبار من اجبرت ودرّاک من ادرکت. قال الأزهری: جعل جبارا فی صفه الله تعالی او فی صفه العباد من الاجبار وهو القهر والاکراه لا من جبر ابن الأثیر، و یقال جبر الخلق واجبرهم واجبر اکثر. وقیل الجبار العالی فوق خلقه وفعّال من ابنیه المبالغه ومنه قولهم نخله جباره وهی العظیمه التی تفوت ید المتناول. واقول للجبار معان اخر ذکرت فی محلها فلیراجع.
3- (تفویض الامر الیه) باز گذاشتن کار بر خدا. قال فی لسان العرب: فوّض الأمرالیه، صیّره الیه وجعله الحاکم فیه. وفی حدیث الدعاء فوّضت امری الیک، ای رددته الیک یقال فوّض أمره الیه اذا رده الیه وجعله الحاکم فیه. ومن هذا المعنی قولنا : أفوّض امری الی الله ان الله بصیر بالعباد.
تعریف چند اصطلاح
بدان که هر آوازی که بوده باشد آن را عرب صوت خواند ؛ و هرچه از دهن بیرون آید و معتمد بر مخرج (1)فم بوده باشد آن را لفظ (2)خوانند. و لفظ بر دو قسم است مُهْمَل(3) و مُسْتَعْمَل ؛ مهمل آن است که آن را معنی نباشد چون لفظ دَیْز ، ( مقلوبَ زَیْد ) و مستعمل آن است که آن را معنی باشد چون زَیْد و ضَرَبَ و سَوْفَ. و لفظ مستعمل را کلمه گویند و کلمه بر سه قسم است : اسم است و فعل است و حرف. و اسم بر دو قسم است : مصدر و غیر مصدر ، مصدر آن است که در آخر
1- مخرج یعنی مکان خارج شدن و فم یعنی دهن. بدانکه مخارج حروفی که در کلام عرب است شانزده است. قال ابن الحاجب فی الشافیه: مخارج الحروف سته عشر تقریبا فلیراجع لمعرفه ذلک شرح النظام.
2- لفظ در لغه مصدر است بمعنای سخن گفتن قال فی اللسان: لفظ بالشئ یلفظ لفظا تکلم وفی التنزیل العزیز: (ما یلفظ من قول إلا لدیه رقیب عتید) ولفظت بالکلام وتلفّظت به، ای تکلّمت به واحد الالفاظ وهو فی الأصل مصدر. قال جامی فی شرح الکافیه: اللفظ فی اللغه الرمی یقال: اکلت التمره ولفظت النواه أی رمیتها. ثم نقل فی عرف النحاه، ابتداء او بعد جعله بمعنی الملفوظ، کالخلق معنی المخلوق، إلی مایتلفّظ به الإنسان حقیقه او حکما، مهملاً کان او موضوعاً، مفرداً کان او مرکباً. واللفظ الحقیقی کزید وضرب، والحکمی کالمعنوی فی: زید ضرب و إضرب، اذ لیس من مقوله الحرف والصوت اصلا ولم یوضع له لفظ. وانما عبّروا عنه باستعاره.
3- قال فی اللسان: المهمل من الکلام خلاف المستعمل. وقال فی منتهی الإرب: مهمل کمکرم، سخنی که آنرا استعمال نکنند. وهکذا قال الطریحی نقلا عن صحاح اللغه. وقال القوشجی فی شرح التجرید ان الحروف اذا تألفت تألفا مخصوصا یسمّی المتألفه کلاما، وهو مهمل وموضوع. والموضوع مفرد و مؤلف تام خبرا وانشاء بأقسامه، وغیر تام تقییدی وغیره، فجمیع اقسام الکلام مؤلف من هذه الحروف. ولایذهب علیک ان کلمات القوم فی المقام، مضطربه غایه الاضطراب، حیث أن المفهوم من بعضها، أن المراد من الکلام معناه اللغوی، أعنی مطلق مایتلفظ به، کما یصرح بذلک عنقریب. والمفهوم من بعض اخر، أن المراد من الکلام، معناه الاصطلاحی، والاضطراب فی المقام کالاضطراب فی کلام الفقهاء فی المراد من الکلام المبطل للصلوه، وان شئت أن تعرف صدق هذا المقال، فعلیک بالشرط السادس من شروط الصلوه، المذکور فی اللمعه الدمشقیه وحواشیها هناک.