عرفان اسلامی جلد 12 صفحه 216

باشد،بداند چه عملی دارد،چه می بیند،چه می شنود،چه می گوید،به کدام ناحیه توجه دارد،به کجا می رود،علاقه اش به چیست،با که معاشرت دارد، مقصودش کیست،حساب همۀ امور را داشته باشد،اگر اهل حساب و محاسبه نباشد چون تاجری است که دفتر حساب و کتاب ندارد و بالاخره ورشکست است.

سالک بعد از عقد توبه در طریق محاسبه قدم می گذارد و واضح است وقتی ضرر دامنگیر کسی شد،در هر امری باشد با احتیاط پیش می رود،تاجر وقتی ضرری متوجه او شد حساب ضرر خود را دارد،همیشه حساب می کند چه وقت جبران ضرر او می شود.آن که به واسطۀ ارتکاب به امر خلاف دور افتاد و سپس توبه نمود،حساب خلاف و نافرمانی خود را دارد که دیگر مرتکب آن نشود،روی همین اصل محاسبه بعد از عقد توبه است.

سالک و محاسبۀ سه اصل

در امر محاسبه سالک باید سه اصل را به دقّت مورد بررسی قرار دهد و از آن سه موقعیّت به نفع خود استفاده کند.

اصل اوّل: به جنایات و نافرمانی های خود و نعمتی که از طرف حق تعالی بدو رسیده نظر افکند،این دو را مقابل هم قرار دهد،مسلّماً آن که از نور حکمت بی بهره است و سوء ظن به نفس ندارد،نمی تواند در مقام مقایسه برآید،تشخیص نعمت از فتنه یعنی آن نعمتی که جهت آزمایش و امتحان است بسیار امر مشکلی است.استدراج صورتاً احسان ولی در حقیقت خذلان است،در استدراج شخص مست بَطَر است،یعنی سرگرم نعمت هایی است که حق متعال بدو داده،نعمت او را از یاد خداوند غافل نموده است،ازدیاد نعمت موجب ازدیاد دوری از حق شده،این همان فتنه و آزمایش با نعمت است.