عرفان اسلامی جلد 12 صفحه 64

آن مال و آن حق به مردم است و هم چنین است سایر گناهان و اموری که از باب غفلت بر انسان گذشته است.

شرایط توبه

در«نهج البلاغه»شریف است که:

مردی در محضر امیر المؤمنین علیه السلام گفت:«استغفر اللّه».حضرت فرمودند:مادر به عزایت بنشیند،می دانی استغفار چیست ؟ استغفار درجه صاحب مقامات ملکوتی است و آن مرکّب از شش حقیقت است.

1-پشیمانی از گذشته.

2-اراده و عزم قوی بر ترک گناه در آینده.

3-ادای حق مردم در حدّی که صفحات پرونده در این زمینه کمترین چیزی نداشته باشد.

4-بجا آوردن فرائضی که در گذشته ترک شده.

5-آب کردن گوشتی که از معصیت بر بدن روئیده.

6-چشاندن رنج طاعت بر بدن،چنانچه لذّت معصیت را چشید (1).

در روایتی آمده:

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:می دانید تائب کیست ؟ عرضه داشتند:نمی دانیم، فرمود:هر کس توبه کند ولی حقوق مردم را ادا ننماید و در عبادت خود نیفزاید و در لباسش تغییر ندهد و دوستانش را عوض ننماید و مجلسش را تغییر ندهد و فرش و بالشش را مبدّل نکند (2)و اخلاق و نیّتش را برنگرداند و به فتح قلب یعنی