عرفان و معنویت اسلامی و عرفان انحرافی ویژه برنامه سازی صفحه 17

آثار عبدالقادر عبارتند از: الغنیه لطالب طریق الحق ؛ الفتح الربّانی (62 موعظه)؛ فتوح الغیب (78 موعظه)؛ یواقیت الحکم و فیوضات الربانیه .

روزبهانی بقلی شیرازی نیز از عارفان قرن ششم است. از آثار معروف او می توان عرایس البیان ؛ مکتون الحدیث؛ حقایق الاخبار؛ شرح شطحیات و عبهر العاشقین را به همراه اشعار فارسی نام برد.

در قرن ششم باید از صوفی دیگری یاد کرد که شهادت نمادین او شهرتی خاص دارد؛(1) شیخ نجم الدین کبری که به القابی چون «شیخ ولی تراش» و «طامه الکبری» معروف است، در سال 618 ه_ . ق در حمله مغولان به شهادت رسید. مولوی، ماجرای شهادت او را در غزلی آورده و جامی نیز در نفحات الانس به آن اشاره کرده است.(2)

عین القضات همدانی که یکی از پرشورترین عرفاست، در قرن ششم هجری می زیست. او مرید احمد غزالی، برادر امام محمد غزالی بود و به دلیل همین شور و هیجان و گفتار شطح آمیز، او را تکفیر کردند و در سال 525 ه_ . ق به دار آویختند. عین القضات، در طول زندگی 33 ساله اش، چندین اثر ارزشمند از خود به یادگار گذاشت. آثار او به دلیل معرفی دقایق عرفانی حوزه خراسان، شعبه ای از عرفان ناشناخته جبال ایران، به دلیل تجربه های عرفانی و نیز به سبب تصوف مستانه و عاشقانه از اهمیت برخوردار است.

آثار عین القضات عبارتند از: زبده الحقایق ؛ شکوی الغریب (به زبان عربی)؛ رساله یزدان شناخت ؛ لوایح؛ تمهیدات و نامه ها به فارسی. البته در انتساب برخی آثار به عین القضات تردید وجود دارد. در آثار او، اصل اساسی، عشق است و عشق در دیدگاه او، هستی، انسان، زندگی، کمال و در یک کلام شیخ و پیر است و هیچ پیری کامل تر از عشق وجود ندارد.

به عقیده عین القضات، دیوانه عشق، کامل ترین انسان است و درحقیقت، عشق، مذهب مشترک میان انسان و خداست. به اعتقاد وی، بزرگ ترین حیله عشق، تمثّل است و عالم تمثّل، چیزی افزون بر عالم باطن نیست. وی براین اساس، به تأویل و تفسیر رمزها و نمادهایی مانند گور، نکیر، منکر و صراط پرداخته است.

افزون بر عین القضات، از دیگر عرفای معروف این قرن می توان به سنایی و احمد جام معروف به ژنده اشاره کرد.

جلوه ویژه و نمود عرفان در قرن ششم هجری، پیوند آن با شعر است. این کار را سنایی در سطح گسترده آغاز کرد و دیگر شاعران صوفی چون عطار آن را ادامه دادند. این تحول و پیوند، موجب رواج کاربرد اصطلاحات صوفیه در ساختار ادب پارسی شد؛ اصطلاحاتی چون خرابات؛ مغان؛ می؛ مغانه؛ پیر ازرق پوش؛ خرقه؛ صوفی و فقر.

با گسترش تصوف در این دوره، افرادی نیز به مبارزه با آن و نقد آرای صوفیه پرداختند. برای مثال، ابن الجوری( م 597 ه_ . ق) با نگارش کتابی به نام تلبیس ابلیس بر تصوف خرده گرفت.

پنجم _  عارفان قرن هفتم و هشتم

یکی از شارحان عرفان اسلامی، محیی الدین ابن عربی است. برخی 400 رساله و کتاب و برخی دیگر تا 864 اثر به او نسبت داده اند(3) و معروف ترین آنها فتوحات مکیه و فصوص الحکم است. فتوحات مکیه در 6 فصل و 560 باب

1- تجلی شیرازی، عبدالعاشقین، مقدمه.
2- جامی، نفحات الانس، ص 423؛ رساله قشریه، ص 68.
3- فخری، سیر در فلسفه در جهان اسلام، ص 271، به نقل از: لطفی جمعه، تاریخ فلاسفه الاسلامی، بیروت، المکتبه العلمیه، ص 78.