راه روشن: ترجمه المحجه البیضاء فی تهذیب الحیاء جلد 3 صفحه 309

شرع می شناسد به نحوی که مقصود ظالم بدون معصیت حاصل می شود-تا او را بدان وسیله از رسیدن به هدف به وسیلۀ ظلم باز دارد،پس در این صورت بر او واجب است در جایی که نمی داند،آگاهی دهد و در آنچه گستاخ و بی باک است او را بترساند،و به آنچه از آن غفلت دارد-به وسیلۀ چیزی که از ظلم بی نیازش کند-ارشاد کند.پس این سه امر،وقتی که احتمال می دهد سخنش در آن موارد مؤثر است،بر او لازم است و نیز بر هر کسی که با عذر یا بدون عذر بر سلطان وارد شود،رعایت این امور لازم است.

محمّد بن صالح می گوید:نزد حمّاد بن سلمه بودم،متوجّه شدم که در خانۀ وی جز یک حصیری که او بر روی آن نشسته و قرآنی که تلاوت می کند و انبانی که غذایش را داخل آن می گذارد و آفتابه ای که وضو می گیرد چیز دیگری نیست،ناگهان در را زدند، معلوم شد محمّد بن سلیمان است،اجازه داد،او وارد شد و در مقابل وی نشست،پرسید:

مرا چه می شود وقتی که تو را می بینم.تمام وجودم را ترس فرا می گیرد؟حمّاد گفت:

برای این که رسول خدا(ص)فرمود:«همانا عالم اگر هدفش از علم،ذات مقدّس خدا باشد،همه چیز او را تعظیم کند.» (1)سپس چهل هزار درهم که به همراه خود آورده بود بر او عرضه کرد و گفت:این ها را بگیر و استفاده کن،حمّاد گفت:آنها را به کسانی که از آنان به ستم گرفته ای باز گردان.محمد بن سلیمان گفت:به خدا سوگند،جز آنچه به ارث برده ام به شما نمی دهم جواب داد:نیازی به آنها ندارم.او گفت:بگیرید و(به مستحقان)تقسیم کنید.حماد گفت:شاید من اگر در تقسیم،به عدالت رفتار کنم کسی که چیزی از آن مبلغ نرسیده است بگوید:او در تقسیم،عدالت را جاری نکرده و دربارۀ من دچار گناه شود بنابراین،آنها را از من دور کنید.

حالت سوم:

(1)آن است که از سلاطین کناره بگیرد و آنها را نبیند و آنها هم او را نبینند،و این امر لازم است،زیرا سلامت جز در این صورت ممکن نیست.بنابراین باید