راه روشن: ترجمه المحجه البیضاء فی تهذیب الحیاء جلد 5 صفحه 7

می فرماید: وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَهِ (1)اگر با نفس شهوانی مبارزه نکند و از خواهشهای نفسانی و انگیزه های شیطان پیروی کند نفس امّارۀ بالسّوء(بسیار فرمان دهنده به بدی)نامیده شود.خدای متعال در حالی که از زبان یوسف(علیه السلام) خبر می دهد می فرماید: وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَهٌ بِالسُّوءِ. (2)گاهی رواست گفته شود:مقصود از نفس امّاره همان نفس به معنای اوّل است.در این صورت نفس به معنای اول،سخت نکوهیده است،و به معنای دوّم پسندیده،زیرا دوّمی نفس انسان یعنی ذات و حقیقت اوست که به خدای متعال و دیگر دانسته ها عالم است.

چهارمین لفظ،«عقل»است.

(1)این کلمه نیز میان معانی گوناگونی مشترک است:که آنها در کتاب العلم نقل کرده ایم؛از آن جمله دو معنی مربوط به مقصود ماست:

1-آن که گاه عقل گفته می شود و مقصود از آن آگاهی از حقیقت امور است.در نتیجه صفت علم می شود که جای آن قلب است.

2-گاهی عقل گفته می شود و مقصود از آن،چیزی است که علوم را در می یابد.بنابراین همان قلب(لطیفه)است،و ما می دانیم که برای هر عالمی وجودی است و آن اصلی است که به خود پایدار است،و علم صفتی است که در آن وارد شده است،و صفت و موصوف با هم مغایرت دارند(دو وجودند).گاه عقل گفته می شود و مقصود از آن محل ادراک یعنی درک کننده می باشد و مقصود رسول خدا(صلی الله علیه و آله)از گفتارش:«نخستین چیزی که خدا آفریده عقل است» (3)همین است،زیرا علم عرض است و عقل نمی پذیرد که نخستین آفریده باشد،بلکه ناگزیر باید محل پیش از آن یا همراه آن آفریده شده باشد؛و نیز

1- (6) قیامت/3:سوگند به نفس لوّامه،وجدان بیدار و ملامتگر،(که رستاخیز حق است).
2- (7) یوسف/53:من هرگز نفس خویش را تبرئه نمی کنم که نفس(سرکش)بسیار به بدیها امر می کند.
3- (8) این روایت را طبرانی در الاوسط از حدیث عایشه به دو سند ضعیف روایت کرده چنان که در المغنی آمده است،من(مصحح)از طریق شیعه این حدیث را نیافتم.