سیری در عرفان عملی اسلام صفحه 144

امام علی علیه السلام می فرماید:

خدا را در جهاد با نفس های خود به یاد بیاورید که نفس از هر دشمنی برای شما دشمن تر است؛ پس خداوند تبارک و تعالی [از قول یوسف علیه السلام ] می فرماید: «همانا نفس بسیار امر به بدی می کند، مگر آنجا که پروردگارم رحم کند».(1)

و اول گناهان، تصدیق نفس و تکیه بر هواهای نفسانی است.(2)

جهان معاصر شاهد انواع تجاوزات، جنگ ها، بی عدالتی ها، اضطراب ها و افسردگی ها است و منشأ همۀ این امور، طغیان شهوات و پیروی از زیاده خواهی نفس است. تا عقل سرکشی نفس را کنترل نکند، آدمی در دنیا و آخرت روی سعادت را نخواهد دید. خداوند متعال می فرماید:

هرکس از مقام پروردگار خویش بترسد و نفس را از هوا[های نفسانی] نهی کند، جایگاه او بهشت است.(3)

ب. نفس لوامه

یعنی سرزنش کننده در هنگام گناه. این نفس از شهوات پیروی نمی کند؛ بلکه هنگام ارتکاب اعمال ناشایست، آدمی را سرزنش می کند و او را به اعمال خیر تذکر می دهد. صاحب نفس لوامه دارای وجدانی بیدار است و سرکشی شهوات، فروغ عقل او را خاموش نساخته و عنان اختیار او در دست عقل است و بدون راهنمایی عقل و شرع، عملی را انجام نمی دهد و اگر احیاناً انحرافی برای او پیش آید، با سرزنش عقل مواجه می شود و به راه مستقیم بازمی گردد. خداوند در این باره می فرماید:

قسم به نفس ملامت گر.(4)

1- . «إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ»؛ سورۀ یوسف، آیۀ 53.
2- . مغربی، دعائم الاسلام، ج2، ص352.
3- . «وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوَی فَإِنَّ الْجَنَّهَ هِیَ الْمَأْوَی»؛ سورۀ نازعات، آیات 40 و 41.
4- . «وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ»؛ سورۀ قیامت، آیۀ 2.