سیری در عرفان عملی اسلام صفحه 195

صفت زمانی در عبد حاصل می شود که به طور قطعی معتقد باشد که هیچ فاعل حقیقی ای غیر خدا وجود ندارد و هیچ توانی خارج از قدرت او در عالم هستی تأثیرگذار نیست و او قادر است که با علم و قدرت خود، امور بندگانش را کفایت نماید.

پس چون بنده دانست که بالاتر از قدرت خداوند متعال قدرتی وجود ندارد و بالاتر از علم و عنایت او، علم و عنایتی نیست، از روی حقیقت ایمان و یقین بر او توکل می کند و امور خود را به او واگذار می نماید و به دیگران توجهی نمی کند؛ اما انسانی که یقین او به خدا ضعیف است یا قلب او مریض و بی ایمان است، به اوهام بی اساس مبتلا می شود و گمان می کند که با توان و دانش خود یا با تکیه به دیگران می تواند به خواسته های خود برسد؛ در حالی که این توهم سرابی بیش نیست و هیچ گاه او را به مقصد نهایی نمی رساند. خداوند متعال می فرماید:

مَثَل کسانی که غیر خدا را اولیای خود قرار می دهند، مَثَل عنکبوتی است که برای خود خانه ای برمی گزیند و همانا سست ترین خانه ها، خانۀ عنکبوت است، اگر بدانند.(1)

ب. فضیلت توکل

توکل از منازل دین و از مقامات اهل یقین، بلکه از عالی ترین درجات مقربین است.(2)

توکل حقیقی زمانی برای عبد حاصل می شود که با نور توحید پردۀ اوهام را پاره کند و ببیند که فقط خدا فاعل حقیقی است و تمام اسباب و وسائط، در تسخیر او و تحت قدرت اوست و خارج از قدرت او هیچ موجودی نمی تواند به