سیری در عرفان عملی اسلام صفحه 208

2. خوف و رجا

اشاره

خوف یعنی ترس از اموری ناپسند که واقع شدن آن ممکن است(1) و رجا یعنی تعلق قلب به حصول امری در آینده که بدان آرزومند است.(2)

خوف و محبت حالاتی هستند که به جهت قرب حق برای سالک حاصل می شود. بعضی در این جایگاه حالت محبت پیدا می کنند و بعضی خائف و ترسان می شوند؛ زیرا هرگاه قلب در حالت قرب، عظمت و هیبت و قدرت خدا را مشاهده کند، ترسان می شود و اگر لطف و احسان و رأفت او را ببیند، محبت بر قلبش مسلط می شود و آتش شوق، وجود او را فرا می گیرد.(3)

خوف و رجا یا ترس از عذاب الهی و امید به رحمت و عنایت او، دو بالی هستند که مقربان خدا به وسیلۀ آنها گردنه های سخت «سیر الی الله» را سپری می کنند و به ملاقات حق می رسند. رسیدن به قرب خدای رحمان که در ابتدای سلوک، دور به نظر می رسد و پیمودن آن همراه با سختی و دشواری های فراوان است، فقط با امید به عنایت و لطف حق تعالی ممکن است.

شبی که ماه مراد از افق شود طالع***بود که پرتو نوری به بام ما افتد

به نا امیدی از این در مرو بزن فالی ***بود که قرعه دولت به نام ما افتد

حافظ، دیوان، غزلیات، ص316

از طرفی، سقوط آدمی همراه با شهوت و لذت های نفسانی است که نفس به شدت مایل به انجام آنهاست و تنها چیزی که می تواند نفس را مهار کند و مانع از وارد شدن او به آتش دوزخ شود، ترس از عظمت و جلال خدای متعال است. بدون ترس، نفس تسلیم عقل نمی شود و به اطاعت خداوند متعال گردن نمی نهد؛ از این رو خداوند متعال می فرماید:

هر کس سرکشی کند و زندگی دنیا را [بر آخرت] ترجیح دهد، جایگاه او دوزخ است؛

1- . سجادی، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ص337.
2- . همان، ص409.
3- . ابونصر سراج، اللمع، ص63.