سیری در عرفان عملی اسلام صفحه 9

5. عرفان عملی

عرفان عملی روابط و وظایف انسان را با خودش و با جهان و با خدا بیان می کند. در این بخش از عرفان توضیح داده می شود که سالک برای رسیدن به قلۀ منیع انسانیت از کجا باید آغاز کند و چه منازل و مراحلی را به ترتیب طی کند و در منازل بین راه چه احوالی بر او رخ می دهد و البته همۀ این منازل و مراحل باید با اشراف و مراقبت یک انسان کامل و پخته که قبلاً این راه را طی کرده و از راه منزل ها آگاه است صورت گیرد. اگر همت انسان کامل بدرقۀ راه نباشد، خطر گمراهی وجود دارد.(1)

قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن***ظلمات است بترس از خطر گمراهی

حافظ، دیوان، غزلیات، ص667

6. تفاوت عرفان عملی و اخلاق

موضوع علم اخلاق، نفس انسان و شناخت قوا و صفات آن است. در علم اخلاق برای اصلاح صفات نفسانی راهکارهای مناسبی ارائه می شود؛ زیرا نفس دارای سه قوۀ عقل، شهوت و غضب است و تزکیۀ نفس نتیجه تسلط عقل بر نیروی شهوت و غضب است، به گونه ای که هیچ یک از این دو خارج از فرمان عقل حرکت نکنند و از محدوده شرع تجاوز ننمایند و نتیجۀ آن، ظهور فضیلت عدالت در نفس و تزکیۀ آن است. ابن مسکویه در کتاب تهذیب الاخلاق می فرماید:

در علم اخلاق سخن از این است که چه اموری موجب تزکیه و رستگاری نفس می شود و چه اموری موجب آلوده شدن نفس و ضرر و شقاوت آن می گردد.(2)