مراتب توحید الهی در حکمت متعالیه و اثرپذیری از قرآن و سنت صفحه 257

از آن جایی که موضوع مورد بحث در این تحقیق، مراتب توحید در حکمت متعالیه بود، برداشت خود را تحت عنوان ذیل بیان خواهم کرد.

2- بازگشت توحید صفاتی و افعالی به توحید ذاتی

شیوه خاص حکمت متعالیه در تبیین، تحلیل و اثبات توحید، مبتنی بر تبیین حقیقت وجود است، زیرا با تبیین حقیقت وجود، بساطت و محض بودنِ کامل آن فهمیده می شود و از آن جا که حقیقتِ صرف و بسیط، در واقع کل اشیاست، غیری ورای این حقیقت باقی نمی ماند که بتواند دومی او باشد؛ لذا پس از اثبات بساطت و عدم ترکیب، واحد بودن نیز تثبیت می شود. البته این وحدت نمی تواند وحدت اعتباری باشد، چراکه مقام، مقامِ اعتبار نبوده و بساطت تام و کامل، محلِ وحدت حَقّه حقیقیه است. تا این جا «توحید ذاتی» هم به درستی تبیین شد و هم به اثبات رسید.

با وجود این، هم تبیین و تحلیل و هم اثبات توحید صفاتی به سادگی رقم خواهد خورد، چراکه باز هم آن را به اصل اساسی نظریه (بسیطالحقیقه) برگردانده و با آن تطبیق داده می شود. بیان آن این گونه است که طبق این قاعده، جز یک وجود و یک حیثیت در خدای واحد نیست که همان بساطت حقیقت و صرف الوجود بودن اوست. این حیثیت امری زاید بر ذات نیست، بلکه عین ذات و هویت واجب الوجود است. و وجودی صرف داشتن، یعنی در برگرفتن همه کمالات و داشتن تمامت اشیا. در واقع، امور عدمی و نقایص اشیا از صرف الوجود طرد شده، اما هر نوع حیث وجودی و کمالی که در اشیا باشد، در آن جمع می گردد؛ بدین ترتیب، ذات واجب الوجود عبارت است از وجدان همه کمالات، و از آن جا که این امر همان ذات اوست،