جبر و اختیار صفحه 1

پیشگفتار

آزاد و یا آزاد نما

مرغ اندیشه انسانهای عادی در فضای امور محسوس پر و بال می گشاید، و بال فکرشان به سوی موضوعات فلسفی که دور از افق حس می باشند، اوج نمی گیرد، زیرا دستگاه تعقل آنان از ابزار حسی تغذیه می شود، و به آنان امکان تحلیل چنین مسائلی را نمی دهد. ولی در میان مسائل فلسفی، موضوعاتی دیده می شود که خصیصه همگانی دارند و نوع افراد خواهان فهم و درک و داوری در آن هستند مانند: 1. از کجا آمده ام. 2. برای چه آمده ام. 3. به کجا می روم. و اگر حافظ در شعر معروف خود می گوید: از کجا آمده ام، آمدنم بهر چه بود *** به کجا می روم آخـر ننمایی وطنم در حقیقت از زبان همه انسانهایی که خواهانِ پاسخ به این پرسشها هستند، سخن می گوید زیرا این مسائل خصیصه همگانی دارند از افراد معمولی گرفته تا نوابغ جهان، همگان مایلند با مبدأ هستی، و غرض از

-------------- صفحه 6

خلقت، و سرانجام زندگی خود، آشنا شوند. 4. مسأله جبر و اختیار، و این که انسان در زندگی، فاعل آزاد است و یا لااقل بخشی از کارهای اختیاری او واقعاً کار اختیاری او است و زور و فشاری پشت سر آن نیست یا این که «مجبور آزادنما است؟» و در حقیقت عوامل مرئی و نامرئی او را به سوی هدف خاصی سوق می دهند، و او می اندیشد که خود می رود در حالی که او را می برند؟ به هر حال، این مسأله یکی از آن مسائل فلسفی همگانی است و از قدیم الأیّام مورد توجه همه یا اکثریت افراد بشر بوده و هر فردی در حدود استعداد خود به تحلیل آن پرداخته است. ادبیات کهن فارسی، بیانگر عقاید متضاد مردم پیرامون همین مسأله است برخی از نظریه جبر طرفداری می نماید و گناه را به گردن کوکب بخت می افکند و می گوید: کوکب بخت مرا هیچ منجم نشناخت *** یارب از مادر گیتی به چه طالع زادم؟ و دیگری در تأیید همین نظریه می گوید: گلیم بخت کسی را که بافتند سیاه *** به آب زمزم و کوثر سفید نتوان کرد در حالی که ناصرخسرو بر خلاف این می اندیشد و می گوید: تو خود گر کنی اختر خویش را بد *** مدار از فلک چشم نیک اختری را

-------------- صفحه 7

اشعار و قصاید و امثال و حکایات که در این زمینه در ادبیات فارسی و عربی وارد شده است، به گونه ای بیانگر نظریه های مختلف پیرامون مسأله جبر و اختیار است. ولی در برابر این اظهار نظرهای سطحی، فلاسفه یونانی و حکیمان و متکلمان اسلامی با ژرف نگری خاصی به این مسأله نگریسته و پیرامون آن به بحث و گفتگو نشسته اند و مکتبهایی را پایه گذاری نموده اند و به تدریج دامنه این بحثها گسترش یافته، و هر دو طرف (جبر و اختیار) مسأله به مکتب هایی پی ریزی شده مثلاً عقیده به جبر خود به چند مکتب تقسیم شده و همچنین مکتب اختیار به صورتهای گوناگونی عرضه شده است در حالی که در گذشته جبر و اختیار از دو مکتب تجاوز ننموده و غالباً تنها مسائل قضاء و قدر و به قول عوام «خط پیشانی» محور بحث بوده است. در عصر ما نیز مسأله مجبور یا آزاد بودن انسان مورد توجه متفکران و صاحب نظران قرار گرفته و هر یک از دو مکتب جبر و اختیار با اشکال و صور جدیدی، برای خود طرفداران و پیروانی پیدا کرده است. این کتاب که عصاره بحث های اینجانب پیرامون همین مسأله است، در بحث اصول به مناسبت مسأله «وحدت طلب و اراده» ایراد، و کوشش شده است که مجموع مکاتب معروف پیرامون این دو موضوع به صورت مستند مورد بحث و بررسی قرار گیرند. این بحثها به قلم فاضلانه محقق عالیقدر حجة الإسلام والمسلمین جناب آقای حاج شیخ علی ربّانی گلپایگانی ـ دام مجده ـ به رشته تحریر درآمده و قبلاً نیز به صورت دلپذیری در شماره های مختلف مجله علمی «نور

-------------- صفحه 8

علم»، نشریه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به چاپ رسیده و سپس با اضافات، به صورت فعلی عرضه شده است و من از زحمات توان فرسای ایشان در تحریر مطالب و رجوع به مدارک و مصادر و جهات دیگر که به کتاب آرایش و زیبایی بخشیده متشکر و سپاسگزارم و از خداوند بزرگ توفیق معظم له را خواهانم امید است این نگارش چراغی فرا راه پویندگان مسائل فلسفی و کلامی باشد. قم ـ حوزه علمیه مؤسسه امام صادق(علیه السلام) جعفر سبحانی 22/2/1368هـ.ش

-------------- صفحه 9