کتاب علم صفحه 121

حلم از علم ناشی می شود؛ امّا بازوی علم هم هست، یعنی علم کارش با حلم پیش می رود. هم چنین رفق از حلم ناشی می شود امّا بازوی آن هم هست؛ چون بردباری با رفق به نتیجه ی عملی می رسد. به همین ترتیب رفق منشا صبر است و به کمک صبر به نتیجه ی مطلوبش می رسد.

نشانه ی علم: سکوت و حلم

در احادیث اهل بیت (علیهِم السَّلامُ) یکی از اوصاف عالم، «حلم» او دانسته شده است که هیچ گاه از علم جدا نمی شود. ملازمت علم و حلم چنان است که حلم را از نشانه های علم دانسته اند. امیرالمؤمنین (علیهِ السَّلام) برای عالم سه نشانه (علامت) معرّفی کرده اند که یکی از آن ها «حلم» است:

إنَّ لِلعالِمِ ثَلاثَ عَلاماتٍ: العِلمَ و الحِلمَ و الصَّمتَ.(1)

همانا برای عالم سه نشانه است: علم، حلم و سکوت.

با این سه نشانه میتوان عالم را از غیر عالم تشخیص داد. می بینیم که سکوت را هم درکنار علم و حلم مطرح فرموده اند. پیش تر هم از امیرالمؤمنین (علیهِ السَّلام) خطاب به فرزندشان امام حسن (علیهِ السَّلام) نقل کردیم که عالم را ملازم همیشگی با سکوت دانسته بودند. این هم برخاسته از روحیه ی تواضع است که عالم بیشتر از آن که بگوید، می شنود. او به جهل خود واقف است و خود را محتاج شنیدن از عالمان می داند، لذا قدم اول در علم، سکوت و قدم دوم شنیدن است. حدیث زیبایی را حضرت امام صادق (علیهِ السَّلام) از پدران بزرگوار خود نقل فرموده اند که وقتی مردی خدمت پیامبر (صَلیَّ اللهُ عَلَیه و آله و سَلَم) می رسد و می پرسد: علم چیست؟ حضرت این گونه پاسخ می دهند:

الإنصات ß سکوت کردن

می پرسد: سپس چیست؟ می فرمایند: الاستماع ß گوش فرا دادن.

می گوید: پس از آن چه؟ می فرمایند: الحِفظ ß نگه داری. .