معرفت توحید و عدل صفحه 136

1- نهج البلاغه: حکمت 47.

2- معانی الأخبار: 11.

3- توحید صدوق: 47.

4- اصول کافی 1: 157.

5- همان 1: 159.

«همانا خداوند نسبت به آفریدگانش رحیم تر از آن است که آن ها را بر گناهان مجبور کند و پس از آن به خاطر گناهان، کیفرشان دهد.»

«إنْ کانَتِ الْمعصِیَۀُ مِنَ اللهِ فَمِنهُ وَقَعَ الفِعلُ، فَهُوَ اکرَمُ مِنْ أنْ یُؤاخِذَ عَبدَه بِما دَخْلَ لَهُ فیهِ.»(1)

«اگر گناه از سوی خدا بوده، پس فعل [انسان] از خدا واقع می شود، امّا خدا کریم تر از آن است که بنده اش را به خاطر کاری که در آن تأثیری نداشته، مؤاخذه کند.»

روشن است که مجازات شخصی به خاطر کاری که انجام نداده، با رحمت و کرامت سازگار نیست.

باید توجه داشت که نظریه ی جبر، گذشته از نفی عدالت خدا، نبوت و امامت و معاد و نیز حسن و قبح عقلی و مسئولیت و تکلیف و شریعت را نفی می کند، چرا که انسان مجبور، همچون حیوانات و جمادات خواهد بود و در مورد این موجودات نمی توان سخن از مسئولیت و تکلیف و شریعت و نبوت و معاد و دیگر موارد به میان آورد.

بنابراین، دلایل آموزه های مذکور، دلیل نفی جبر و اثبات اختیار نیز هست.

3. جبر علّی و نقد آن

یکی از انواع جبر، جبر فلسفی است که مبتنی بر اصل علیت و در واقع ویژگی ضرورت اصل علیت است. براساس این ویژگی، با تحقّق علت تامّه، وجود معلول ضروری است و از آن جا که انسان محکوم اصل علیت است، نمی تواند آزادانه عملی را انجام دهد یا آن عمل را ترک کند.

معمولاً در پاسخ به این اشکال گفته می شود: درست است که هر فعلی از افعال انسان، اگر محقّق شد طبق ضرورت تحقّق پیدا می کند و اگر ترک شد طبق ضرورت ترک می شود، ولی آن علتی که به تحقّق فعل یا ترک آن فعل ضرورت داده، همانا اراده و اختیار و انتخاب خود انسان است نه چیز دیگر.(2)