معرفت توحید و عدل صفحه 31

1- روم (30)/ 30.

2- واژ ه «حنیفاً» در آیه شریفه، از لحاظ ادبی، حال است یا از دین یا از مأمور و مخاطب آیه شریفه. دربار ه معنای لغوی این لفظ باید گفت: ریشه «حنیف» یعنی «حنف» در اصل به معنای میل، تمایل و کج شدن به سویی است. و به کسی که پایش تمایل و کجی دارد و با حالت خاصی راه می رود «أحنَف» گفته می شود. حنیف به معنای راه راست و کسی که به سوی دین مستقیم، میل پیدا کرده یا از دین کجی اعراض نموده، نیز آمده است. به مسلمانان، حنیف گفته می شود زیرا به دین مستقیم متمایل شده است. در این باره مراجعه کنید به: معجم مقاییس اللغه 2/ 110، الصحاح 4/ 1347، المصباح المنیر، ص 154 و اساس البلاغه، ص 97. در روایات، «حنیفیّت» به فطرت و معرفت و اسلام تفسیر شده است. در حدیثی که ذیل آیه فطرت وارد شده، یکی از مصادیق دین، نماز و مصداق حنیف بودن، به چپ و راست توجه نکردن بیان شده است. در روایات دیگر مصداق دین، قبله و مصداق حنیف بودن، اخلاص در عبادت و دوری از شرک معرفی شده است. ر. ک: البرهان 3/ 262.

می فرماید فطرت قابل تغییر و تبدیل نیست و دین قیم و استوار نیز همین دین فطری است.

در روایاتی که در ذیل آیه شریفه «حُنَفآءلِلِه غَیْرَ مُشْرِکینَ بِه»(1) وارد شده، حنیف بودن را به فطرت تفسیر و معنا کرده اند:

عَنْ زُرارَهَ قالَ: سَأَلْتُ أبا جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ: «حُنَفاءَ لِلِه غَیْرَ مُشْرِکینَ بِهِ» وَ قُلْتُ: مَا الْحَنِیفِیَّهُ؟ قالَ: هِیَ الْفِطْرَه.(2)

مَالْحَنِیْفِیَّهُ؟ قالَ: هِیَ الْفِطْرَهُ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها. فَطَرَ اللهُ الْخَلْقَ عَلی مَعْرِفَتِه.(3)

در روایت اخیر و برخی روایات دیگر،(4) حنیف بودن به فطرت و فطرت به معرفت خدا تفسیر شده است. احادیث زیادی ذیل آیه فطرت در کتب روایی موجود است. شیخ حر عاملی، مؤلف کتاب «وسائل الشیعه»، در کتاب دیگرش، «اثبات الهداه» بابی را تحت عنوان «إِنَّ المَعْرِفَهَ الْإجْمالِیَّهَ ضَرُوْرِیَّهٌ مَوْهَبِیَّهٌ فِطْرِیَّهٌ لا کَسْبِیَّه» منعقد کرده و 56 حدیث در این باب نقل کرده، و سپس اضافه می کند: به دلیل اینکه این احادیث بیش از حد تواتر است، ما فقط برخی از آن ها را آوردیم.(5)

عَنْ زُرارَهَ قالَ: قُلْتُ لِأَبی جَعْفَرٍ (علیه السلام): أصْلَحَکَ اللهُ؛ قَوْلُ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتابِهِ: «فِطْرَهَ اللهِ الَّتی فَطَرَالناسَ عَلَیْها"؟ قالَ: فَطَرَهُمْ عَلَی التَوْحِیْدِ عِنْدَ المیْثاقِ عَلی مَعْرِفَتِهِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ. قُلْتُ: وَ خاطَبُوه؟ قالَ: فَطَاْطَأَ رَأْسَهُ ثُمَّ قالَ: لَوْ لا ذلِکَ، لَمْ یَعْلَمُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَ لا مَنْ رازِقُهُمْ.(6)

امام باقر (علیه السلام) درباره آیه فطرت فرمود: خدا انسان ها را، هنگام میثاق بر معرفت خویش به اینکه پروردگار انسانهاست، بر توحید مفطور ساخت. راوی از امام (علیه السلام) پرسید: آیا خدا آن ها را مورد خطاب قرار داد؟ امام (علیه السلام) سر مبارک خویش را فرو