معرفت توحید و عدل صفحه 95

1- ر. ک: همان مأخذ 68/265 و ج 70/ 178 و 180، ح 49.

2- ر.ک: همان مأخذ 69/ 196.

3- ر. ک: همان مأخذ 68/273 و 274.

4- همان مأخذ.

5- مجادله/ 22، بحارالانوار 69/ 200، ح22.

6- برای نمونه ر.ک: حجرات/14، نساء/ 136 و بحارالانوار 68/309_ 225، باب الفرق بین الایمان و الاسلام، 69/149 _ 18، ان العمل جزء الایمان و ان الایمان مبثوث علی الجوارح.

حاصل مراحل خداشناسی دینی، اعتقاد قلبی و در نهایت، دریافت روح ایمان می باشد که رفتار متناسب با ایمان را به دنبال خواهد داشت. یعنی میان ایمان و عبادت، رابطه تولیدی و ضروری برقرار است. با وجود این، اختیار در همه مراحل حاکمیت خود را از دست نخواهد داد. سرّ این سخن در مقدمات ایمان نهفته است.

از آنجا که آدمی پس از تسلیم و به میزانِ شدت آن، از روح ایمان بهره مند می شود، بعد از ایمان نیز همان تسلیم که بر اساس اختیار شکل گرفته است، همراه با تأکید و تأیید الهی در عمل ظهور نموده و جلوه گر می شود. در هنگام نافرمانی و عصیان نیز، درواقع، شخص از بنیاد ایمان که همان تسلیم است، به اختیار خویش دست می شوید و درنتیجه تأیید الهی از او سلب می گردد و عمل ناروا و ناشایست را به منصه ظهور می رساند.

بدین ترتیب گناه به واسطه از بین بردن اساس ایمان، به اصل آن آسیب خواهد رسانید که در این زمینه احادیث بسیاری موجود است و همان طور که پیشتر گذشت در این احادیث آمده است که در هنگام تمرد و عصیان، روح ایمان از انسان معصیت کار سلب می گردد.(1)

5- درجات ایمان

تسلیم اشخاص در برابر خدای متعال به یک اندازه نیست. زیرا افراد به تناسب ظرفیت روحی و اختیار خویش، با درجات خاصی، تسلیم خدا می شوند. از این رو ایمان افراد، دارای درجات و منازل گوناگونی بوده و از تأیید الهی و روح ایمان نیز به میزان خاصی بهره مند می گردند. و از همین جاست که تعبد مؤمنان و رفتار دینی آنان، متفاوت است.

بر این اساس، روایاتی که معانی متعددی برای ایمان بیان نموده اند، نه تنها تعارضی با هم ندارند، بلکه بیانگر مراتب مختلف ایمان می باشند.

نکته ای که در این میان توجه بدان ضروری است، آن است که افراد همواره در درجه معینی از ایمان ثابت نمی مانند، بلکه در درجات مختلف در نوسان هستند. راز این مطلب آن است که اساس ایمان و روح تقوا، تسلیم انسان بر پایه اراده و آزادی