معرفت نفس و حشر صفحه 103

که نفس رشد یافته و به قوت گرائیده، بدن را در مقابل خود چنین می بیند و قطع علاقه می کند و این همان موت طبیعی است که لازمه ی وصول نفس به حدّ کمال و اهداف ذاتی است که باید نفس به آن ها دست یابد و اگر ساکن سفینه ی بدن، به کمال رسیده باشد و در انسانیت و ایمان پرداخته و ورزیده شده باشد خود را با اختیار تسلیم فرمان خداوند می نماید و چون از قضاء و سیاست الهی آگاه است از هر حزن و اندوهی رهیده است ولی اگر عاصی و جاهل به اعمال خالق حکیم باشد به جای تسلیم، سرپیچی می کند که جزای او جهنم و محرومیت از نعمت های اخروی است.

توجه به توحید ذات و صفات و افعالِ واجب الوجود از طریق معرفت نفس

این مشخص است که هر انسانی دارای ذات واحدی است که همان نفس ناطقه ی اوست وهمین نفس ناطقه مبدأ همه ی اعمال و رفتار است یعنی همین نفس است که زنده است و می شنود و می بیند و فکر می کند و عامل تغذیه و نمو و تولید است بلکه همین نفس است که ما آن را «جسم طبیعی متحرکِ نامی حساس می نامیم». هر فرد از ما انسان ها به حکم وجدان و پیش از مراجعه به دلیل و برهان می داند ذات و حقیقت او امری است واحد و می داند همین ذات واحد است که هم عاقل است و تعقل می کند و هم حساس است و حسّ می کند و هم تخیل می کند و این معنی توحید ذاتی برای نفس است و هرکس از توحید ذاتِ نفس خویش عاجز باشد چگونه توحید ذات و صفات و افعال خدا را ادراک خواهد نمود و همین طور که کلیه ی قوا، فروع و توابع نفس اند و هیچ استقلالی از خود ندارند کلیه عالم هم هیچ استقلالی در وجود ندارند و این معنای توحیدِ ذات است و کلیه ی صفات و افعالِ اشیاء و موجوداتِ غیر مستقل مسلماً نمی توانند مستقل باشند و همه به ذات برمی گردند و این معنای توحید صفات و افعال است.