معرفت نفس و حشر صفحه 111

سیاست خود را در طلب دنیا و قضاء شهوت به کار برد و آخر کار صفت کبر و عجب و افتخار و استعلاء بر وی غالب می گردد. سپس قوه ی عقل به وسیله نور ایمان در وی تجلی می کند که حزبِ الهی و از جنود ملائکه است. ولی نیروهایی که نام بردیم همه از حزب شیطان اند. عقل و لشکریان آن در حدود سن چهل سالگی تکامل می یابند هرچند اصل آن در حدود پانزده سالگی ظاهر می شود ولی سایر نیروهایی که نام بردیم به سوی قلب سبقت گرفته و بر آن مستولی می شوند و نفس با آن ها انس می گیرد و نتیجتاً به جانب شهوت می گراید تا آنگاه که نیروی عقل در وی پدید آید و نور عقل در نفس تجلی کند که در این هنگام جنگِ بین عقل و قوای سه گانه در صحنه ی قلب درمی گیرد، حال اگر عقل مغلوب گردد شیطان مستولی می شود و نفس را مسخّر خود می سازد و در نهایت جنود و لشکریان شیطان به طور کامل و بدون مزاحمتِ عقل در وجود انسان مستولی می شوند و نفس را مسخّر خود می سازند. همچنان که در اول چنین بود ولی اگر عقل به نور ایمان بر قوای دیگر غلبه یافت، سایر قوا تحت امر عقل قرار می گیرند و در این حال انسان داخل در سلک ملائکه قرار گرفته و در آخرت نیز با آنان محشور می گردد ولی بالاخره هیچ نفسی از عاقبت کار آگاه نیست.(1)

کیفیت ارتقاء صور ادراکی و تفاوت درجات تجرید

هر معنی معقولی در ذهن دارای یک ماهیت کلیه ای است که بر بیش از یکی صدق می کند و از عمومیت و اشتراک ابا ندارد مثل ماهیت «انسان» که هم بر یک نفر صدق می کند و هم بر تعداد زیادی از افراد. هر فرد انسان در خارج از ذهن عین تشخّص خارجی است و ماهیت