معرفت نفس و حشر صفحه 167

تذکر: فرق بین ماده ی صور دنیوی و ماده ی آخرت علاوه بر موارد ذکر شده عبارتست از:

1- صورتی که ماده ی دنیوی می گیرد بعد از آن است که عوامل گوناگونِ خارجی ماده را مستعد پذیرش آن صورت کرده اند، به خلاف ماده ی آخرت که صورتِ بخشیده شده به آن - از طرف مبدأ فیاض - به جهت استعداد داخلی آن است، مثل مَلکات و اخلاق. به همین جهت در ذهن انفعال نیست بلکه ایجاد هست مثلاً یک خط هست و تقسیم آن خط در ذهن به ایجاد دو خط دیگر است درحالی که خط اوّلی هم موجود است، برخلاف عالم ماده که همان خط اولی تبدیل می شود به دو خط و دیگر آن خط اولی در میان نیست بلکه تقسیم شده است.

2- اگر ماده ی دنیوی صورت و شکلش زایل شد باید عوامل خارجی یکبار دیگر آن صورت را برای آن به وجود آورند و خودش به خودی خود قادر نیست صورت زایل شده را برگرداند، به خلاف قوه ی نفسانی که چون صورت حاصل شده در نفس غایب و زایل شد برای استحضار دوباره، به اکتساب مجدّد نیاز ندارد و خودش برای حضور مجدّد کافی است بدون علتی جدای از خود. قرآن به همین خاصیت اشاره دارد وقتی می فرماید: «لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنیهِ»(1) برای هر کس از آن ها شأنی است در آن روز که مشغول آن شأن هستند. اشاره است به این که اسباب واقع شده در آن دنیا غیر از این دنیاست و سلسله ی ایجاد از درون است و از مبدأ اوّل ریشه می گیرد بدون شرایط خارجی و فرمود «الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ»(2)حاکمیت و تأثیر در آن روز از آنِ خداست. و نیز فرمود «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ»(3) پس هیچ نسبتی از نسبت های دنیایی در قیامت بین آن ها نیست.

حقیقت بعث و حشر

بَعْث عبارت است از خروج نفس از غبار صورت هائی که نفس را احاطه کرده اند، مثل خروج جنین از قرار مکین. همچنان که اشاره شد قبرِ حقیقی پوشیده شدن و محشور شدن نفس

1- - در آن روز هرکس مشغول خودش هست چه در غم و چه در شادی (سوره ی عبس آیه ی 37).
2- - این روز ملک از خداوند است.
3- - بین آنها رابطه خویشاوندی نخواهد بود (سوره ی مؤمنون آیه ی 11).