معرفت نفس و حشر صفحه 261

استکمال انسان به حسب دو قوه ی نظری و عملی است که با حرکات بدنی و فکری کامل می شود و چون دانه ای که در دل زمین از طریق حرارت جنبه ی جمادی آن ضعیف و پوسیده و جنبه ی نباتی آن ظهور می کند، ترقیات نفس هم با حرارت خاص خود سستی نفس را ضعیف و حرکات بدنی و سیر عقلی را تقویت می کند و در واقع میوه ها و غذاهای بهشت را در درون نفس با این حرارت آماده می نماید.

محل دردها و عقوبات در آتش

چون روشن شد حقیقت جهنم به حسب ماده و صورت، حقیقت مرکّبی از دنیا و آخرت است، معلوم می شود ماده اش عدم ها و شرورِ دنیوی و صورتش حضور این اَعدام و شرور در نزد نفس است به صورت ادراکی دردآور از جهت تعلق و توجه نفس به دنیا.

این را هم باید بدانی که محل عذاب نه فقط امر بسیطی چون بدن است و نه فقط نفس ناطقه است و نه منحصراً نفس حیوانی است. بدن و جوارح موضع درد نیستند زیرا دردها مثل برودت و حرارت از اضداد و اعدام اند و برای جسم این حالات ذاتی است و صفتِ کمالی جسم است - بدن از آن جهت که جسم است اضداد را می پذیرد و در واقع گوارای وجود اوست - مثلا اگر جسمی دو قسمت شود دیگر دو جسم جدید است نه این که یک ذات واحدی است که صفات متضادی بر آن عارض شده و آفت برای ذاتش باشد، برعکس نفس که جامع ادراک های متضاد است که با یک ادراک متضرر و با دیگری منتفَع می شود. لذا جسم هرچند وارد جهنم می شود ولی عذاب برای جسم نیست چون برای جسم حرارت و برودت فرق ندارد و گاهی مثل خدمه ی جهنم از بودن در جهنم لذت می برد و یا مثل صاحب شغل های متعفن در دنیا که از آن عفونت ها آزاری نمی بیند و یا مثل قوا و جوارح نفس در موقعی که خداوند آن ها را محل انتقام قرار داده - قوه ی واهمه از انتقام و خشم لذت هم می برد ولی عقل است که اگر در صحنه باشد ممکن است از آن معذّب گردد - و لذا درد برای نفس از آن جهت که چیزی دیگر را می طلبد و حال چیز دیگری را می یابد، به وجود می آید. به این جهت نفس ناطقه یعنی روح الهی محل