عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت صفحه 103

نقد و بررسی بیان ابن رشد

مقدمه اول را گرچه شاید بعضی راحت بپذیرند اما ظاهراً قابل مناقشه است، اگر آیه به این صورت بود:

ادعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَهِ وَ المَوعِظَهِ الحَسَنَهِ وَ جادِلهُم بِالَّتِی هِیَ أَحسَنُ و الجدال الاحسن، سه راه در عرض هم پیشنهاد شده بود؛ لیکن چنین نفرموده، بلکه ابتدا امر به حکمت و موعظه کرده و سپس فرموده که جدال را به نحو أحسن انجام بده، چه دلیلی اقامه شده است بر اینکه: وَ جادِلهُم بِالَّتِی هِیَ أَحسَنُ یکی از سه روش دعوت به سوی خدا می باشد؟ بلکه آیه مثل این است که دو امر جداگانه فرموده است: «صَلّوا و صُومُوا» و این دو ربطی به هم ندارند. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این اشکال را مطرح می کنند و وارد نمی دانند. (1)

نکته بعدی این است که چه دلیلی بر این سه معادله (حکمت برهان، موعظه حسنه خطابه، جدال احسن جدل) وجود دارد؟

البته کلمه حکمت در جایی حمل بر فلسفه می شود، مثل:

وَ مَن یُؤتَ الحِکمَهَ فَقَد أُوتِیَ خَیراً کَثِیراً (2)

ما را بدین وسیله توصیه به تعلم فلسفه می کنند. در این جا حکمت به معنای برهان گرفته شده است، در حالی که صرف ادعا کافی نیست و باید لغت عرب مساعد آن معنا باشد. باید دید معانی این لغات در زمان نزول چه بوده است، چون آیه را نمی توان با معانی فعلی لغات تفسیر کرد. مثل اینکه کسی بگوید من جمله ای به شما می گویم که صدها سال بعد هر