عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت صفحه 35

مراحلی دارد که به صورت گذرا نام می بریم:

1. عقل هیولانی؛

2. عقل بالملکه؛

3. عقل بالفعل؛

4. عقل مستفاد.

عقل نظری، مطالب بدیهی و روشن را به دلیل بداهت آنها درک می کند و مطالب غیربدیهی را با ارجاع به بدیهیات اولیه مبیّن، درک می کند. البته بین مطالب نظری و بدیهی راهی وجود دارد که از آن به قواعد منطقی یاد می کنند. این راه را اگر رونده آن درست طی کند به مقصد می رسد و مصیب است، وگرنه مخطی و معذور است.

در مورد تعریف «عقل عملی» عبارات فیلسوفان خیلی مختلف است؛ لذا ما فقط به تعریف خود عقل عملی بسنده می کنیم. عقل عملی، عقلی است که عمل را از آن جهت که شایسته است درک می کند. به بیان دیگر، بخش عمل به عقل عملی وابسته است.

عقل عملی در سخن امام صادق علیه السلام این گونه تعریف شده است: «العقل ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان؛ (1) عقل، آن است که با آن، عبادت خدا و کسب بهشت شود».

هم چنین در مبادی و مقوّمات عقل عملی، باید عقل نظری حضور داشته باشد. زیرا از حیث عقلانیت، عقل نظری باطن عقل عملی است. بنابراین عقل عملی به سبب طبیعتش، در ادراکات از عقل نظری کمک می گیرد.