فلسفه تاریخ صفحه 147

«خداوند مقرر فرموده است که من و فرستادگانم پیروز خواهیم شد؛ بی گمان خداوند، توانایی پیروزمند است.»

- ...ضُرِبَت عَلَیهِمُ الذِّلَّهُ وَ المَسکَنَهُ...؛ 1

«مهر خواری و تهیدستی بر آنان زده شد.»

از سوی دیگر، از آن جا که اراده انسان جزء مقومات سریان قوانین حاکم بر تاریخ است، آگاهی از قانون مندی تاریخ موجب پیش بینی قطعی حوادث آینده جامعه و تاریخ نیست، زیرا بسیاری از قوانین تاریخی، مشروط به نوع اختیار انسان ها است که به طور قطع، قابل پیش بینی نیست. پس حوادث آینده را نمی توان پیش بینی قطعی کرد، ولی پیش بینی مشروط حوادث آینده تاریخ بر اساس قوانین تاریخی ممکن است.

2- نقد نظریه نخست و دوم

نظریه نخست که به جبر اجتماعی و تاریخی رأی داد و نظریه دوم که کمی در دالان اعتدال حرکت نمود و به آزادی محدود و کنترل شده انسان ها در تاریخ نظر داشت، دست کم در این امر مشترکند که بشر در برخی از کارهایش، تسلیم جبر جامعه یا تاریخ است. در نقد این دیدگاه باید گفت:

یکم: همان گونه که گذشت، وجود حقیقی و عینی جامعه و تاریخ به اثبات

نرسیده است تا سخن از سیطره روح جامعه یا تاریخ بر انسان ها به میان آید؛

دوم: اساس هر نظام اخلاقی یا حقوقی بر اراده آزاد انسان استوار است، زیرا بدون اختیار، امر و نهی یا بیم و بشارت معنا ندارد و دین یا نظام اخلاقی یا حقوقی بدون این امر استقرار نخواهد یافت.