فلسفه تاریخ صفحه 149

خود گمراه شده است و هیچ کس بار گناه دیگری را برنمی دارد.»

روشن است که این آیه شریفه، هدایت و گمراهی را دو مسیری توصیف می نماید که انتخاب هر یک به اختیار آدمی است و سود و زیان آن هم عاید خودش خواهد شد. بنابراین هیچ کس حق ندارد مسئولیت اعمال خود را به گردن دیگری بگذارد.

- وَ وُفِّیَت کُلُّ نَفسٍ ما عَمِلَت وَ هُوَ أَعلَمُ بِما یَفعَلُونَ؛ 1

«به هر کس آن چه انجام داده است، بی کم و کاست داده می شود و او نسبت به آن چه انجام می داد از همه آگاه تر است.»

در این آیه نیز عمل هر انسانی به خود او نسبت داده شده و حاصل آن هم عاید خودش می شود.

قرآن در جای دیگری، هر امتی را مسئول اعمال خویش می داند و حال آن که می دانیم مسئولیت، فرع بر آزادی است و تا امتی آزادی عمل، اراده و قدرت انتخاب نداشته باشد، مورد سؤال و حسابرسی قرار نمی گیرد:

تِلکَ أُمَّهٌ قَد خَلَت لَها ما کَسَبَت وَ لَکُم ما کَسَبتُم وَ لا تُسئَلُونَ عَمّا کانُوا یَعمَلُونَ؛ 2

«آنها امتی بودند که درگذشتند. آن چه کردند برای خودشان است و آنچه هم شما کرده اید برای خودتان است و شما مسئول اعمال آنها نیستید.»

ب) استفاده از بصیرت و آگاهی خویش

بصیرت و آگاهی، مقدمه اراده و عمل انسان است. بر اساس آیات قرآن، نفس بصیرت و آگاهی، موهبتی الهی است که به انسان ها داده شده است، ولی