فلسفه تاریخ صفحه 163

می گیرد و در مقابل او، جناح پیشرو تازه ای به وجود می آید و قدرت حاکم را به مبارزه می طلبد و این جریان، ادامه می یابد. (1)

د) عامل هجوم و دفاع

همان گونه که گذشت، آرنولد توین بی، مورخ و متفکر بزرگ انگلیسی با مطالعه تطبیقی تمدن های مختلف بشری و بررسی و ارزیابی مشابهت های آنها نظریه ای درباره عامل حرکت تاریخ دارد که خلاصه آن چنین است:

وجود یک محرک یا انگیزه، سبب عکس العمل در جامعه می شود. برای مثال، مشکلات ناشی از خشونت و سختی محیط جغرافیایی، ظلم و ستم حاکمان بر جامعه، شکست های پی درپی، محرومیت ها و فشارها و انگیزه هایی از این قبیل سبب می شود تا جامعه در جهت دفاع از خود در مقابل این محرک ها، عکس العمل نشان دهد و همین عمل موجب پیدایش تمدنی تازه می گردد. بنابراین تمام تمدن ها در واقع، عکس العملی دفاعی در مقابل هجوم مشکلات گوناگون جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی است. وقتی تمدنی به این طریق به وجود آمد، به ناچار جامعه جدید به دو دسته تقسیم می شود: اقلیت حاکم و برخوردار و اکثریت تحت سلطه. شکاف میان این دو دسته به تدریج عمیق تر می شود و انگیزه جدیدی به وجود می آید تا این که عکس العملی رخ دهد. در نتیجه نظام جامعه را به هم می ریزد و آن تمدن از بین می برد و نظام تازه ای جایگزین آن می سازد و این گردش هم چنان تکرار می گردد. (2)