فلسفه تاریخ صفحه 179

بنابراین، «سنت های الهی، همان روش و ضابطه ای است که خداوند برای تدبیر جهان اتخاذ کرده و نظام هستی را تحت حاکمیت این قوانین و در مجرای سنت های الهی اداره می کند.

همان طور که پیش تر گفته شد، در قرآن مجید گاه سنت های الهی را به خداوند و گاه به انسان ها نسبت داده شده است؛ مانند ...سُنَّهَ اللّهِ...؛ ...سنتنا...؛ ...سُنَّهُ الأَوَّلِینَ... (سنت پیشینیان)؛ سُنَّهَ مَن قَد أَرسَلنا قَبلَکَ مِن رُسُلِنا... (سنت پیامبران الهی قبل از تو)؛ ...سُنَنَ الَّذِینَ مِن قَبلِکُم... (سنت های گذشتگان)، به این دلیل که یک سنت به جهت نسبتش به «فاعل» به خدای متعال و از لحاظ نسبتش به «قابل» به انسان ها اضافه می گردد. نکته دیگر این که سریان «سنت های الهی» به معنای خروج از قانون علیت و نظام اسباب و مسببات نیست تا خداوند، فلان عمل خاص را مستقیم و بی واسطه و خارج از نظام اسباب و مسببات انجام دهد. بنابراین قانون علیت، خود یکی از سنت های الهی است و خداوند نیز سایر سنت های خویش را بر اساس آن اجرا می کند؛ مثلاً ممکن است برای عذاب قومی که آیات الهی را تکذیب کرده اند، از اسباب و وسایل متعددِ طبیعی و عادی یا غیرطبیعی وغیرعادی استفاده نماید.

فایده شناخت سنت های الهی حاکم بر تاریخ

شناخت این سنت ها در استراتژی و تاکتیک حرکت آدمی و جوامع، بسیار مؤثر است، زیرا حرکت بر خلاف سنت های تکوینی، موجب شکست، سقوط و نابودی جوامع در زندگی می شود و انسان ها را از نیل به کمال و سعادت حقیقی شان دور می کند. اگر مسیر زندگی را مانند جاده دوطرفه ای در نظر بگیریم که قوانین راهنمایی و رانندگی بر آن حاکم است - مثلاً همه رانندگان موظفند از