فلسفه تاریخ صفحه 197

در نتیجه، زمینه آزمایش الهی از بین می رفت، زیرا آزمایش الهی در صورتی رخ می دهد که برخی از انسان ها از نعمتی محروم و برخی دیگر بدان دست یافته باشند. در چنین حالتی، صبر فقدان نعمت برای کسی که از آن محروم مانده، معنا پیدا می کند و زبان به شکوه نمی گشاید تا مستوجب عذاب الهی گردد.

از سوی دیگر، کسی که به نعمتی که دیگران از آن محرومند دست یافت،زمینه غفلت و احساس غرور و تکبر در او زنده می شود. حال اگر وی بر اساس دستور دینی عمل نماید و بر غفلت و غرور خود پیروز شود و شکر نعمت ها را به جا بیاورد، پاداش الهی نصیبش خواهد شد وگرنه درصورت کفران نعمت، مستوجب عذاب الهی می گردد.

بنابراین وجود تفاوت در بهره وری از نعمت های الهی، زمینه ساز سریان سنت آزمایش است و تساوی همه انسان ها در بهره مندی از مواهب الهی، زمینه ابتلا را مرتفع خواهد ساخت. ازاین رو، خداوند متعال می فرماید:

پاره ای از شما را به مراتب بر پاره ای دیگر برتری داد تا درباره آن چه به شما داده است، آزمایشتان کند. (1)

یا می فرماید: اگر خدای متعال می خواست، شما را یک امت می کرد، ولی [نکرد] تا درباره آنچه به شما داده است، آزمایشتان کند. (2)

ز) سنت تأثیر زیربنایی انسان در تغییرات اجتماعی

برخی مکاتب بشری، اراده و اختیار انسان را مقهور اراده و اختیار جامعه دانسته و اراده افراد را محکوم اراده جامعه و تاریخ می دانند. به دیگر سخن، افراد